Από τον ΓΙΑΝΝΗ ΖΑΝΝΗ*
Η εκκλησιαστική ποίηση, δηλαδή η υμνογραφία της ορθόδοξης λατρείας, είναι αναμφισβήτητα μία από τις υψηλότερες μορφές του ποιητικού λόγου όλων των εποχών, αν μάλιστα ληφθεί υπόψη ότι έχουν γραφεί στην ελληνική γλώσσα, το τελειότερο δηλαδή γλωσσικό όργανο. Και φυσικά, οι κανόνες των μεγάλων εορτών, όπως αυτές του Αγίου Δωδεκαημέρου και εν προκειμένω των Θεοφανίων, είναι το απαύγασμα αυτής της ποίησης.
Έτσι, θα γίνει λόγος σήμερα για τους κανόνες της μεγάλης Δεσποτικής εορτής των Θεοφανίων. Και θα μας μιλήσει για το θέμα ο εκλεκτός φίλος Χρήστος Σταύρου, καθηγητής θεολόγος και συγχρόνως πρωτοψάλτης του Ι.Ν. Αγίας Παρασκευής. Ο συνδυασμός των δύο αυτών ιδιοτήτων τον καθιστά τον πλέον αρμόδιο για την ανάπτυξη ενός τέτοιου θέματος.
Πού οφείλεται η ονομασία της εορτής των Θεοφανίων;
Η ονομασία της εορτής Θεοφάνια ή Επιφάνεια πρέπει να αναζητηθεί στην ετυμολογία της λέξεως. Φανέρωση του Θεού, Αποκάλυψή Του στον άνθρωπο, στοιχείο που άλλωστε χαρακτηρίζει και τη χριστιανική πίστη. Η Αγία μας Γραφή είναι γεμάτη από θεοφάνιες, από τη Γένεση και τη δημιουργία μέχρι και την ενανθρώπιση του Σωτήρος Χριστού, που είναι η χειροπιαστή θα λέγαμε αποκάλυψη του Θεού για τη σωτηρία του ανθρώπου και την επανεισαγωγή του στον Παράδεισο. Τα Θεοφάνια λοιπόν είναι η αρχαιότερη εορτή που αφορά την τιμή και τον πανηγυρισμό της ενανθρώπισης και Βάπτισης του Χριστού, στην ορθόδοξη εκκλησιαστική λατρεία.Να τονίσουμε εδώ ότι η εορτή των Χριστουγέννων ως ξεχωριστή εορτή εισήλθε πολύ αργότερα, κατά τον 4ο αιώνα, στον εορταστικό ετήσιο κύκλο. Εξαιτίας μάλιστα και της Βαπτίσεως λαμβάνει και την ονομασία Φώτα, καθώς το μυστήριο του βαπτίσματος φωτίζει τον άνθρωπο, καθιστώντας τον στρατιώτη πάνοπλο της Εκκλησίας του Χριστού: «Φῶς ἐκ φωτὸς ἔλαμψε τῷ κόσμῳ, Χριστὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ ἐπιφανεὶς Θεός· τοῦτον λαοὶ προσκυνήσωμεν». Το απολυτίκιο μας λέει ξεκάθαρα ότι «ἡ τῆς Τριάδος ἐφανερώθη προσκύνησις», ενώ το ιδιόμελο του Ν ψαλμού στον όρθρο τη εορτής τονίζει: «Θεὸς Λόγος ἐπεφάνη ἐν σαρκί τῷ γένει τῶν ἀνθρώπων». Βαπτιζομένου του Κυρίου μας η φωνή του Πατρός μαρτυρεί Αυτόν Υιόν αγαπητόν και το Αγιο Πνεύμα συμμαρτυρεί και επιβεβαιώνει τη φωνή του Πατρός. Οπότε μιλάμε για χειροπιαστή Θεοφάνια.
Τι είναι οι καταβασίες και πού οφείλουν το όνομά τους;
Καταβασίες ονομάζονται ύμνοι που ψάλλονται στην ακολουθία του όρθρου. Αμφότεροι οι χοροί κατέβαιναν από τα στασίδια, όταν τις έψαλλαν στο μέσον του ναού. Ετσι πήραν το όνομα αυτό. Συγκεκριμένα, ως καταβασίες, ειδικά στις δεσποτικές εορτές, ψάλλονται οι ειρμοί (τα πρώτα τροπάρια των ωδών) του ή των κανόνων κάθε εορτής. Κατά το τυπικό, στο τέλος εκάστης ωδής, ψάλλεται ο ειρμός ως καταβασία. Στην σημερινή όμως λειτουργική πραγματικότητα, όλες οι καταβασίες ψάλλονται, είτε μετά την ανάγνωση του μηνολογίου, είτε μετά την ολοκλήρωση των κανόνων. Εξ επόψεως μουσικής ψάλλονται σε αργό ειρμολογικό πανηγυρικό μέλος, αλλά και σύντομο.
Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στον ιαμβικό κανόνα και τον απλό;
Ο κανόνας είναι ένα ευρύτατα διαδεδομένο και εν χρήσει ποιητικό είδος στην εκκλησιαστική λατρεία και κυρίως στις ακολουθίες του όρθρου. Αντικατέστησε το ποιητικό είδος των κοντακίων και από τον 7ο αιώνα και ύστερα επεκράτησε. Η πλούσια λόγια εκκλησιαστική γλώσσα, η με ποιητικό τρόπο έκφραση των ύψιστων θεολογικών νοημάτων έκανε τους ποιητές να ασχοληθούν αποκλειστικά με το είδος αυτό και να μας δώσουν απείρου κάλλους ποιητικά αριστουργήματα σε εορτές αγίων και θεομητορικές, με κορυφαίους, θα μου επιτρέψετε να πω, αυτούς των Δεσποτικών εορτών που ξεπερνούν σε λόγο και νοήματα αυτόν τον ανθρώπινο νου.
Γνήσιοι, άριστοι εκφραστές και υπηρέτες αυτού του είδους, ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός ,ο Κοσμάς Μαΐουμά, η Κασσία ή Κασσιανή μοναχή, ο Ανδρέας Κρήτης, ο πατριάρχης Γερμανός, οι αδελφοί Θεόδωρος και Ιωσήφ Στουδίτες και τόσοι άλλοι, που μας κληροδότησαν αμέτρητους κανόνες. Από την άποψη της μορφής διακρίνονται σε ασματικούς και σε ιαμβικούς. Οι ασματικοί -πεζοί- κανόνες γράφονται σε ρυθμοτονικά μέτρα και σε γλώσσα κοινή, αν και όχι δημώδη. Εδώ τονίζονται οι λέξεις. Οι ιαμβικοί γράφονται σε ιαμβικό τρίμετρο μέτρο και σε γλώσσα αρχαία ποιητική. Γνωστοί σ’ εμάς είναι τρεις ιαμβικοί κανόνες που φέρονται με το όνομα του Ιωάννη του Δαμασκηνού ή του Ιωάννη Αρκλά, στα Χριστούγεννα, στα Θεοφάνια και στην Πεντηκοστή.
*Αναδημοσίευση από την εφημερίδα “Ορθόδοξη Αλήθεια”
Πηγή: https://www.orthodoxtimes.gr/
