Του Νίκου Τσούλια
Η σημερινή κρατούσα εικόνα που έχουμε για τη φιλοσοφία είναι ότι πρόκειται για μια επιλεκτική και μια άκρως θεωρητική ενασχόληση μερικών «έντονα» πνευματικών ανθρώπων. Βέβαια αυτή η εικόνα δεν ήταν ίδια σ’ άλλες εποχές. Στην αρχαία Ελλάδα και στην ελληνιστική περίοδο, για παράδειγμα, η φιλοσοφία ήταν συνδεδεμένη με Σχολές και με μορφωτικά ρεύματα, με έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής και εν μέρει με την άσκηση της πολιτικής και δεν είχε τον τωρινό περιθωριακό ρόλο.
Θεωρώ άκρως αναγκαία την καλλιέργεια και την προαγωγή της φιλοσοφίας, ιδιαίτερα στη σημερινή συγκυρία και αυτό για πολύ συγκεκριμένους και σημαντικούς λόγους.
α) Η φιλοσοφία είναι ο κατ’ εξοχήν τομέας του πνεύματός μας που μας μαθαίνει το πώς να σκεπτόμαστε και καλλιεργεί συστηματικά τον ορθολογισμό και το στοχασμό μας. Ας μην ξεχνάμε ότι τα πρώτα ορθολογικά σκιρτήματα του ανθρώπου ήταν φιλοσοφικά και η επιστήμη με τη σημερινή της εκδοχή ήταν μάλλον μια κατ’ αρχήν φιλοσοφική θεώρηση.
Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι – που αναγγέλλουν και την αυγή του ορθολογισμού στο Δυτικό πολιτισμό – ήταν αυτοί που συνάρτησαν τη φιλοσοφία με τη φύση θέτοντας τις βάσεις της μετέπειτα διαχωρισθείσας επιστήμης. Η ατομική θεωρία του Δημόκριτου, που είναι ίσως η πιο κραταιά επιστημονική θεωρία, αναπτύχθηκε ως πεδίο της φιλοσοφίας και μάλιστα ήταν τελικά και ένα από τα πιο επιτυχημένα πορίσματα της φιλοσοφικής σκέψης.
β) Η φιλοσοφία θέτει στην πρώτη γραμμή του στοχασμού μας τα μεγάλα υπαρξιακά και μεταφυσικά ερωτήματα σε μια ορθολογική προσέγγισή τους χωρίς τις σκιές και τους ανορθολογισμούς των θρησκευτικών δοξασιών. Τι είναι το είναι, τι το ον και τι το μη ον, τι είναι χρόνος, τι είναι το επέκεινα, τι είναι ζωή είναι μερικά διαχρονικά ερωτήματα που διατρέχουν το σύνολο του ανθρώπινου πνεύματος και η φιλοσοφία καταθέτει το δικό της προνομιακό λόγο, που παραμένει σε κάθε περίπτωση προσφορότερος από τη διείσδυση του επιστημονικού και του εργαλειακού λόγου.
Αυτά τα ερωτήματα και άλλα σχετικά που γεννιούνται απ’ αυτά ενυπάρχουν σε κάθε άνθρωπο, σαν να είναι μια ιερή παρακαταθήκη της ανθρώπινης φύσης του. Μπορεί να μην παίρνουν την ίδια μορφή και την ίδια έκταση και ένταση σε κάθε άνθρωπο, αλλά είναι πάντα παρόντα και μπορούν να θεωρηθούν ότι είναι δημιούργημα της ίδιας της γλώσσας και της σκέψης του ανθρώπου. Ποιος δεν αναρωτιέται ξανά και ξανά αν «υπάρχει κάποιο μήνυμα στην ιστορία» (Κ. Popper, The Open Society and Its Enemies) και ποιος είναι ο σκοπός μας;
γ) Η φιλοσοφία είναι η άλλη όψη, η ανθρωπιστική εκδοχή της έρευνας σε σχέση με εκείνη της επιστήμης, χωρίς να υιοθετεί τον εργαλειακό λόγο της τελευταίας. Αναζητεί με τον έντονα στοχαστικό λόγο της τα νέα ερωτήματα που θέτει η σύγχρονη κοινωνία σε μια γενική και καθολική θεώρηση μακριά από την ολοένα και περισσότερο εξειδικευμένη αναφορά της επιστήμης.
Μπορεί να υστερεί σε αποτελεσματικότητα συγκριτικά με την επιστήμη και να μην έχει την κοινωνική νομιμοποίηση της επιστήμης, αλλά το δικό της πεδίο παραμένει ακέραιο στο δικό της στοχασμό και είναι απροσπέλαστο σε κάθε οριστική ή σχετική απάντηση της επιστήμης.
δ) Η φιλοσοφία δεν είναι μόνο μια θεωρητική εκδοχή, αλλά προτείνει και συγκεκριμένους τρόπους ζωής και κατ’ ουσία (οφείλει να) είναι άσκηση ζωής. Εδώ γίνεται η πλήρης αντιδιαστολή γνώσης / πληροφορίας και γνώσης σοφίας και αυτό είναι ένα φοβερό πλεονέκτημα για την πνευματική καλλιέργεια του ανθρώπου. «Η γνώση του Dichter είναι αντιθετική προς τη “γνώση της πληροφορίας”, προς την εγκυκλοπαιδική πολυπραγμοσύνη.
Στον Dichter η γνώση, η νόηση και η αναγνώριση είναι ηθικές πράξεις, κατά μία έννοια που δεν διαφέρει πολύ από την πλατωνική επιστημολογία του αγαπητικού πνεύματος. Η γνώση του Dichter, η “κριτική ζωής” που επιχειρεί οργανώνονται, γίνονται δηλαδή οργανικές, μέσω της ηθικής αντίληψης – και η μετάδοση αυτής της γνώσης και κριτικής ζωής αποτελεί, η ίδια, όχι τόσο μια αισθητική όσο μια ηθική πράξη» (Steiner G., Αξόδευτα πάθη).
ε) Η φιλοσοφία δεν έχει επιλεκτικό ρόλο. Μπορεί ένα μέρος της, που αφορά είτε τα διαχρονικά ερωτήματα του ανθρώπου είτε τα σύγχρονα ερευνητικά ζητήματα, να είναι πεδίο για τους μεγάλους φιλόσοφους, αλλά το μεγάλο μέρος της αφορά όλους τους ανθρώπους. Ανοίγει και ένα μεγάλο κοινωνικό και πολιτικο-ιδεολογικό ζήτημα. Αμφισβητεί την εργαλειοποίηση των όντων.
Θέτει ένα κρίσιμο θέμα προς συζήτηση. «Ο ανιμισμός είχε δώσει ψυχή στο πράγμα, ο εκβιομηχανισμός μετασχηματίζει την ψυχή του ανθρώπου σε πράγμα. Περιμένοντας την ολική σχεδιοποίηση, ο οικονομικός μηχανισμός αποδίδει ήδη από μόνος του στα εμπορεύματα μια αξία που αποφασίζει για τη συμπεριφορά των ανθρώπων» (Χορκχάιμερ Μ., Αντόρνο Τ. Η διαλεκτική του διαφωτισμού).
Πηγή:https://www.fractalart.gr
