Ένα από τα πιο γνωστά ορόσημα του Κορινθιακού τοπίου είναι ο όρος Φωκάς ή Φουκάς που δεσπόζει ανάμεσα στις πεδιάδες της Βόχας, των Κλεωνών και της Νεμέας. Γνωστό στην αρχαιότητα ως Όρος Απέσας είναι πλούσιος σε μυθολογία, αρχαία και μεσαιωνική ιστορία και αποζημιώνει τον πεζοπόρο με την πανοραμική θέα προς τα όροι της Πελοποννήσου και της νοτίου Στερεάς, τα νερά του Κορινθιακού, Σαρωνικού και Αργοσαρωνικού κόλπου.
Το ευδιάκριτο τραπεζοειδούς σχήμα της κορυφής του φαίνεται να ενέπνευσε τη μυθολογία περί δημιουργίας του κόσμου και συνάμα την ονομασία του. Σε μια εκδοχή του μύθου του Κατακλυσμού, το πλοιάριο του Δευκαλίωνα προσάραξε πάνω στον Φουκά και ο γιος του Προμηθέα ίδρυσε στη κορυφή τον βωμό που αφιέρωσε στον Αφέσιο Δία. «Αφέσιος Ζεύς έν Άργει τιμάται. Είρηται δε ότι Δευκαλίων του κατακλυσμού γενομένου διαφυγών και είς την άκραν την Άργου διασωθείς ιδρύσατο βωμόν Αφεσίου Διός, ότι αφείθη εκ του κατακλυσμού», γράφει ο Αρριανός στα Βυθυνιακά. Ο Παυσανίας αντιθέτως διηγείται πως ο μυθικός ήρωας Περσέας ήταν ο πρώτος που προσέφερε εδώ θυσία στον Απεσάντιο Δία: «Και όρος Απέσας εστίν υπέρ την Νεμέαν, ένθα Περσέα πρώτον Διά θύσαι λέγουσιν Απεσαντίω».
Τα υπολείμματα του μεγάλου βωμού στάχτης του Απεσάντιου Διός, που μνημονεύει και ο Παυσανίας, σώζονται ως σήμερα και η αρχαιολογική σκαπάνη έχει εντοπίσει μεγάλο αριθμό κεραμικών κατάλοιπων που χρονολογούνται από τη γεωμετρική περιόδου ως τον 4ο αιών. π.Χ., ένδειξη ότι ο όρος Απέσας υπήρξε ένας σημαντικός τόπος λατρείας ωσότου πέρασε στη σκιά του μεταγενέστερου ναού του Νεμείου Διός (4ος αιών. π.Χ.).
Ωστόσο οι μυθικές παραδόσεις επιτρέπουν το συμπέρασμα πως η λατρεία του Διός στον όρο Φουκά έχει τις ρίζες της στις προϊστορικές λατρευτικές παραδόσεις. Η Θεά Σελήνη, που σε θεολογικό και συμβολικό επίπεδο αποτελεί τη θηλυκή αρχή της δημιουργίας του Κόσμου, φέρεται να αφήνει στη κορυφή του Φουκά, κατόπιν εντολής της Ήρας, το Λιοντάρι της Νεμέας, του οποίου ήταν η τροφός, για να σκορπίσει τον φόβο και τον τρόμο στη περιοχή: «Απέσας όρος της Νεμέας από Αφέσαντος (…) δια την άφεσιν του λέοντος εκεί γαρ εκ της σελήνης αφείθη.» Λέγεται επίσης πως το βουνό λεγόταν και «Σεληναίο» ή «Σεληνούντιο» ως αφιερωμένο στη θεά Σελήνη. Άρα είναι πιθανόν να προϋπήρχε στον όρο Φουκά λατρεία της Σελήνης, που ήταν και ιδιαίτερα διαδεδομένη στη Πελοπόννησο.
Αναφορές αρχαίων συγγραφέων συνδέουν τον βωμό του Απεσάντιου Διός και με τον ιδρυτικό μύθο των Νεμέων Αγώνων, όταν οι Επτά Επί Θήβας τέλεσαν τα Νέμεα ως επιτάφιους αγώνες στη μνήμη του νηπίου Οφέλτη, γιό του βασιλιά της Νεμέας Λυκούργου. Όπως μας διηγείται ο Στέφανος ο Βυζάντιος, ο Αρίων ίππος, το μυθικό αρκαδικό άλογο που είχε δοθεί από τον Ηρακλή στον Άδραστο, ένας από τους «Επτά», έσπευσε μετά τη νίκη του δίπλα στο βωμό. Αναφέρει επίσης την εκδοχή πως η ονομασία του όρους «Αφέσας», προέκυψε γιατί οι ιππικοί αγώνες είχαν τον τερματισμό στους πρόποδες του.
Ο βωμός του Απεσάντιο Διός απεικονίζεται και σε νόμισμα των Αρχαίων Κλεωνών της εποχής της ρωμαίας αυτοκράτειρας Ιουλία Δόμνα (193-217 μ.Χ.), που ήταν μέλος της δυναστείας των Σεβήρων και σύζυγος του αυτοκράτορα Σεπτίμιο Σεβήριο ο οποίος τύπωσε νομίσματα που έφεραν τη μορφή της ως ένδειξη στοργής και ευμένειας προς αυτήν. Στη πίσω πλευρά του νομίσματος ο όρος Απέσας απεικονίζεται ως ένας βράχος στη κορυφή του οποίου βρίσκεται ένας βωμός στάχτης πάνω από το οποίο στέκεται ένας αετός, σύμβολο του Δία και των αυτοκρατόρων.
Σε ανέκδοτο τούρκικο κατάστιχο του Ιστορικού Αρχείου Μακεδονίας που συντάχτηκε το 1500 περίπου, μνημονεύεται ο οικισμός του Φουκά. Φαίνεται πως αυτή η στρατηγική σημασίας τοποθεσία και η φυσική οχύρωση του οροπεδίου σε υψόμετρο 873 μ. εκμεταλλεύτηκε για την ανέγερση φρουρίου στα χρόνια του Μεσαίωνα. Στη περιοχή της Κορίνθου, οι αγώνες ανάμεσα στου ντόπιους και τους Φράγκους εισβολείς συνέβαλαν στη κατασκευή πολλών φρουρίων, τα οποία χτίζονταν για να ελέγχουν μια περιοχή ή και κάποιο πέρασμα και χρησιμοποιούνταν επίσης ως καταφύγια για τα γύρω χωριά. Το φρούριο του Φουκά είχε οπτική σύνδεση με τα κυριότερα κέντρα της περιοχής, το κάστρο του Ακροκορίνθου και το κάστρο των Βασιλικών, καθώς και με το φρούριο του Πολυφέγγους (Αγίου Γεωργίου) και το κάστρο του Αγίου Βασιλείου. ‘Έλεγχε τον κάμπο της Βόχας, των Κλεωνών και της Νεμέας καθώς και σημαντικές οδούς που συνδέανε τη Κόρινθο με την Αργολίδα. Στην ανατολική και μοναδική βατή πλευρά του οροπεδίου, βρίσκονται τα ίχνη του μεσαιωνικού οικισμού που προστατευόταν από τείχος πάχους 1,5 μ. περίπου που είχε κατασκευαστεί από απελέκητες πέτρες, χωρίς κονίαμα. Τα χαλάσματα των σπιτιών είναι σήμερα άμορφοι σωροί από πέτρες και κεραμίδια. Σύμφωνα με τον καθηγητή ιστορικής γεωγραφίας, Μιχάλη Σ. Κορδώση, το τοπωνύμιο Φουκάς προέρχεται από τη βυζαντινή οικογένεια των Φωκάδων.
Προσκολλημένο στο βράχο, στην απότομή ΝΔ πλευρά του Φουκά βρίσκεται το παρεκκλήσι της Παναγίας αφιερωμένο στη Ζωοδόχο Πηγή. Κηρυγμένο ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο της χώρας από το 1993, το ημισπηλαιώδη εκκλησάκι αποτελεί μέρος ενός μικρού συνόλου κτισμάτων που περιβάλλεται από λιθόκτιστα τείχη και θυμίζει στην υποδομή του μοναστήρι. Στη ΒΔ πλευρά βρίσκεται μία από τις τρεις πύλες εισόδου που φέρει εντειχισμένη σε τριγωνικό αέτωμα μαρμάρινη επιγραφή με τη χρονολογία του 1893 (η αρχιτεκτονική της πύλης θυμίζει εκείνης του περίβολου του ναού του Αγίου Νικολάου στο Χάλκι που χρονολογείται από το 1901). Ωστόσο, σύμφωνα με τη παράδοση τα σπήλαια στο Φουκά υπήρξαν καταφύγιο ασκητών από τα Βυζαντινά χρόνια. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το μικρό άνοιγμα σε απόκρημνο σημείο, μέρος του ναού, όπου υπάρχουν λαξευμένα στο βράχο υποδοχές για τον γονατιστό προσευχόμενο με θέα τον κάμπο και τις οροσειρές. Ο Γερμανός αρχαιολόγος και ιστορικός Ερνέστος Κούρτιος έγραψε το 1851: «Ο χώρος της εκκλησίας έχει αλλοιωθεί από νεότερες επισκευές. Από το κυρίως ναό οπή έβγαζε σε μικρότερο σπήλαιο, όπου, καθώς φαίνεται, έτρεχε νερό.» Η τοπική παράδοση θέλει να υπήρχε σε σπήλαιο ένας σταλακτίτης με ιαματικές ιδιότητες και όποιος υπέφερε από κάποια νόσο έβρεχε το μέτωπο του με το νερό που έπεφτε από το σταλακτίτη και γινόταν αμέσως καλά. Έτσι εξηγείται γιατί ο ναός αφιερώθηκε στη Ζωοδόχου πηγή. Ο Κούρτιος πιθανολογούσε πως οι καλοδουλεμένες τετράγωνες πέτρες που αποτελούν σήμερα βαθμίδες της λιθόκτιστης κλίμακας που οδηγεί στο εκκλησάκι, ήταν ερείπια από ναό του Απεσάντιου Διός που είχαν μεταφερθεί εδώ από τη κορυφή. Η θεωρία αυτή δεν έχει επιβεβαιωθεί.
Αυτοτελές κτίσμα αποτελεί το διώροφο κωδωνοστάσιο που χτίστηκε με επιμελώς λαξευτούς λίθους και τοξωτά ανοίγματα και χρονολογείται από το 1890, όπως αναφέρει σχετική επιγραφή. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το μικρό διακοσμητικό ανάγλυφο πρόσωπο δίπλα στη χρονολογία. Πρόκειται πιθανόν για σύμβολο με τελετουργικό ρόλο που λειτουργούσε ως φυλαχτό. Από το κωδωνοστάσιο απολαμβάνει κανείς την απέραντη θέα προς τα βουνά της κεντρικής Πελοποννήσου.
Η πλαγιά ήταν άλλοτε κατάφυτη από κυπαρίσσια. Δυστυχώς η μεγάλη πυρκαγιά του 2007 κατέκαψε τον Φουκά και προκάλεσε ζημιές και στα κτίσματα τα οποία έχουν σήμερα αποκατασταθεί.
Τα χωριά Χαλκί, Κοντόσταυλος (σημ. Αρχαίες Κλεωνές) και Μπουσμπάρδι (σημ. Βελανιδιές), που βρίσκονται στους πρόποδες του Φουκά, χρονολογούνται από την ίδια εποχή με τον μεσαιωνικό οικισμό του Φουκά και έτσι οι κάτοικοι της περιοχής εμφανίζονται ιδιαίτερα δεμένοι με το βουνό τους. Φυσικό επόμενο να υπάρχουν αμέτρητοι θρύλοι και ιστορίες γύρο από αυτό, όπως π.χ. για ένα μεγάλο μελίσσι σε απότομη πλαγιά που το θεωρούσαν αγιασμένο και του οποίου κανείς δεν μπορούσε να μαζέψει το μέλι του. Λένε πως κάποτε κάποιος είχε κατορθώσει να κατέβει με σχοινί και ενώ είχε μαζέψει αρκετό μέλι αγνόησε τη φωνή μου του έλεγε να σταματήσει. Ξαφνικά το σχοινί μεταμορφώθηκε σε φίδι και ο έντρομος έβγαλε το μαχαίρι του και άρχισε να χτυπάει το φίδι. Το σχοινί κόπηκε και έπεσε στο κενό. Μια άλλη παράδοση αναφέρει πως το εκκλησάκι χτίστηκε επειδή ασκητές είχαν βρει σε σπήλαιο ψηλά στο βουνό την εικόνα της Παναγίας. Όμως οι κάτοικοι του χωριού Χαλκί ήθελαν να χτίσουν την εκκλησία πιο χαμηλά σε δικά τους χωράφια. Όταν όμως κατέβασαν την εικόνα εκεί, την άλλη μέρα έλειπε και όταν έψαχναν την βρήκαν εκεί που την είχαν βρει οι ασκητές ψηλά στο βουνό. Έτσι οι Χαλκιώτες εγκατέλειψαν και ο ναός χτίστηκε γύρο από σπήλαιο. Φυσικά δεν θα μπορούσαν να λείψουν οι θρύλοι περί χρυσής άμαξας και αγγλικές λίρες.
Η εορτή της Ζωοδόχου Πηγής αποτελεί σημαντικό θρησκευτικό γεγονός που προσελκύει πλήθος κόσμου κάθε χρόνο. Έτσι ο όρος Φουκάς συνεχίζει ακάθεκτα τη λατρευτική παράδοση του από τα αρχαία χρόνια ως σήμερα.
Πηγή: http://www.epathlo.gr
