Τι προσφέρει η φιλοσοφία σήμερα;
Μία εκ των σημαντικότερων παγκόσμιων ημερών που έχουν θεσπιστεί από την Unesco είναι η Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας, που εορτάζεται κάθε χρόνο, και πιο συγκεκριμένα την τρίτη Πέμπτη του Νοεμβρίου. Βέβαια, αξίζει να σημειωθεί ότι, παρόλο που η Παγκόσμια Οργάνωση Φιλοσοφικών Εταιρειών πρότεινε τον εορτασμό της φιλοσοφίας την 5η Μαρτίου -ημερομηνία θανάτου του Σωκράτη- η Unesco έμεινε αμετακίνητη και δεν προχώρησε σε κάποια αλλαγή.
Η φιλοσοφία είναι μια εξαιρετικά σημαντική επιστήμη και δεν πρόκειται -ούτε είναι δυνατόν- να εξαντληθεί σε λίγες μόνο γραμμές. Στο παρόν αφιέρωμα θα εστιάσουμε στη σημασία της, στη σύνδεσή της με το σήμερα και σε άξονες που συνδέονται μαζί της μέσα από τα μάτια σπουδαίων αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων που τη σημάδεψαν.
Η εμφάνιση και η καθιέρωσή της φιλοσοφίας – Ο ρόλος της Μιλήτου
Η Μίλητος
Η λέξη φιλοσοφία, χρονικά, εμφανίζεται αρκετά αργά στην ελληνική γλώσσα, γεγονός ιδιαίτερα παράδοξο. Σίγουρα, νωρίτερα θα υπήρχε σκέψη, ανάλυση και προσπάθεια εξήγησης πολλών αγνώστων πτυχών της ζωής και του κόσμου, αλλά το σύστημα των προβλημάτων, των ερμηνειών, των εξηγήσεων και των ερωτημάτων, αυτό που ονομάζουμε εν πολλοίς φιλοσοφία, αναπτύχθηκε γύρω στον 6ο αιώνα.
Αρχικά, η λέξη φιλοσοφώ -κι όχι η λέξη φιλοσοφία- εντοπίζεται σε δύο πολύ σημαντικά και αρκετά διαδεδομένα έργα, στον Επιτάφιο του Περικλή (Θουκυδίδης) και στο διάλογο Κροίσος – Σόλων (Ηρόδοτος). Και στα δύο έργα, η λέξη φιλοσοφώ σημαίνει αγαπώ τη σοφία (φιλέω-ῶ=αγαπώ), οπότε και η λέξη φιλοσοφία, που συντίθεται αργότερα, δε σημαίνει τίποτα παραπάνω από την αγάπη για τη σοφία.
Η φιλοσοφία ως όρος ξεκινά να εμφανίζεται τον 6ο αιώνα από τους Μιλήσιους φιλοσόφους και δη από τον Θαλή και συμβολίζει το πέρασμα από το μύθο στο λόγο. Ως και σήμερα, δεν υπάρχει κανένας ακριβής ορισμός της φιλοσοφίας. Ουσιαστικά όμως, τα δύο καινούργια στοιχεία που τη γεννούν και την καθιερώνουν είναι η προσπάθεια εξήγησης φαινομένων χωρίς το υπερφυσικό στοιχείο και η εξήγηση και ερμηνεία των πραγμάτων χωρίς περιττολογίες, κυριάρχησε δηλαδή η οικονομία σκέψης. Η φιλοσοφία γεννιέται στις ακτές της Ιωνίας, στη Μίλητο, και εν συνεχεία στη νότια Ιταλία, τη Σικελία. Εν ολίγοις σε ολόκληρη την περιφέρεια του Ελληνισμού. Η Μίλητος ήταν μια πολύ σημαντική περιοχή, καθώς γέννησε σπουδαίους φιλοσόφους (Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης) και συνδύαζε το εμπορικό (προϊόντα και ιδέες) και πολιτικό στοιχείο και διαμόρφωσε ένα νέο πρωταρχικό επίπεδο (φιλοσοφικών) ιδεών.
«Πρέπει να μη πιστεύεις τους εχθρούς, ακόμα και όταν λένε πιστευτά πράγματα, ενώ να πιστεύεις τους φίλους, ακόμα και όταν λένε απίστευτα πράγματα». Θαλής ο Μιλήσιος, αρχαίος Έλληνας Φιλόσοφος 6ου αι.
Φιλοσοφία και Πολιτική: Σωκράτης – Πλάτωνας – Αριστοτέλης
Ο Σωκράτης στη φυλακή με τους μαθητές του
Η φιλοσοφία -δια των εκπροσώπων της- ασχολήθηκε με πολύ σημαντικά ζητήματα, ήδη από την αρχαιότητα, και συγκεκριμένα από την εποχή του Σωκράτη. Ένα από αυτά είναι η πολιτική.
Ο Σωκράτης (469-399 π.Χ.) ήταν ο γιος του λιθοξόου και αδριαντοποιού Σωφρονίσκου και της Φαιναρέτης από το δήμο της Αλωπεκής. Γρήγορα, μέσω της φιλοσοφίας του κατάφερε να προσελκύσει πολλούς νέους της εποχής και να τους γοητεύσει με το λόγο του. Όμως, η οξεία φιλοσοφική του σκέψη αλλά και το μέγεθος του πλήθους που τον ακολουθούσε, γρήγορα τον έκανε στόχο των σοφιστών και των τριών κατηγόρων του, που τον έστειλαν στο δικαστήριο.
Ο Σωκράτης κατηγορήθηκε, ότι εισήγαγε «καινά δαιμόνια» (νέες, ρηξικέλευθες ιδέες), ότι διέφθειρε τους νέους και ότι πίστευε σε θεούς μη αναγνωρισμένους από την πόλη των Αθηνών. Στην πραγματικότητα, καμία από τις κατηγορίες δεν ευσταθούσε. Καταδικάστηκε σε θάνατο με μεγάλη πλειοψηφία, ενώ ο ίδιος πρότεινε για ποινή του το πρόστιμο της μιας μνας (νόμισμα εποχής). Παρά τις προτροπές πολλών φίλων του να δραπετεύσει, δεν το έκανε, κι ας είχε τη δυνατότητα. Σεβάστηκε απόλυτα τους νόμους της πόλης του, και πίνοντας το κώνειο, αυτοκτόνησε.
Συμπέρασμα: Ο Σωκράτης αποτέλεσε αναμφισβήτητα ένα σπουδαίο παράδειγμα σεβασμού των νόμων, αλλά και της ίδιας του της πόλης, μιας πόλης που τον καταδίκασε σε θάνατο. Αποφάσισε να εκτίσει την ποινή του στωικά, γιατί δεν ήθελε να έρθει σε αντίθεση με τα όσα πίστευε και κήρυττε. Το σεβασμό στους νόμους και στην πόλη. Θέλησε να αποτελέσει ένα παράδειγμα, κυρίως για τους νεώτερους, πως, παρά το γεγονός ότι αδικήθηκε από τους συμπολίτες του, δεν έπρεπε να προβεί σε αντιδικία. Διαφορετικά, δε θα διέφερε από εκείνους.
Ο Πλάτων και τα πολιτεύματα
Ο Πλάτων (427-347 π.Χ.), ο γιος του Αρίστωνα και της Περικτιόνης, αποτελεί ακόμα ένα παράδειγμα φιλοσόφου, ο οποίος στα έργα του ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την πολιτική και δη με την Ιδανική Πολιτεία. Πρόκρινε μια ιδανική πολιτεία (στο έργο του «Πολιτεία»), στην οποία θα κυριαρχεί μια αριστοκρατία του πνεύματος, όπου οι πολιτικοί θα φιλοσοφούν και οι φιλόσοφοι θα κυβερνούν.
Ήταν εναντίον της Τιμοκρατίας (επικράτησε στη Σπάρτη), στην οποία κυριαρχεί η φιλαργυρία και αποτέλεσμά της ήταν η Ολιγαρχία, όπου κυριαρχεί ο υπέρμετρος πλουτισμός. Τέλος, κατέκρινε τη Δημοκρατία ως «ανάπηρο πολίτευμα», στο οποίο όλοι έχουν δικαίωμα να πράττουν και να εκφράζονται κατά το δοκούν. Στη Δημοκρατία, κατά τον Πλάτωνα, κυριαρχούν οι κόλακες και οι κηφήνες και αποτέλεσμα της άμετρης ελευθερίας είναι η αναρχία. Στην αναρχία δημιουργείται κλίμα πόλωσης, με φτωχούς και πλούσιους να συγκρούονται, μέχρι να έρθει κάποιος φτωχός και να εγκαθιδρύσει την Τυραννίδα (εκεί όπου διαφεντεύει ο τύραννος).
«Αυτή και μόνο είναι η ρίζα, από που ξεπετιέται ένας τύραννος: Όταν εμφανίζεται για πρώτη φορά, είναι ο προστάτης». Πλάτων, αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος 5ου αι.
Αριστοτέλης vs Πλάτωνα
Αριστοτέλης
Όμως, παρά το γεγονός ότι τα παραδείγματα του Πλάτωνα και του Σωκράτη είναι ιδιαίτερα σημαντικά για την πολιτική φιλοσοφία, κανένας από τους δύο δεν προχώρησε, όσο προχώρησε ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.).
Ο Αριστοτέλης, γιος του Νικόμαχου (γιατρού του βασιλιά Αμύντα Γ΄ της Μακεδονίας), προσπάθησε και τελικά κατάφερε να εισάγει και να ορίσει τις έννοιες του πολίτη, της πόλης, του πολιτεύματος και της πολιτείας, που χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα. Στο έργο του «Πολιτικά» διερευνά τις παραπάνω έννοιες, προκειμένου να καταλήξει στον ορισμό της πολιτικής αρετής.
Βέβαια, στο έργο του ο Αριστοτέλης θέτει και κάποια πολύ σημαντικά ερωτήματα, όπως για παράδειγμα για το ποια είναι τα ορθά πολιτεύματα και οι παρεκβάσεις αυτών, και αν πρέπει οι πολλοί να ασκούν την εξουσία (σαφής υπαινιγμός για τη Δημοκρατία).
«Δεν υπάρχει τίποτε πιο άνισο από την ίση μεταχείριση των ανίσων». Αριστοτέλης, αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος 4ου αι.
Φιλοσοφία και Θάνατος –Στωικοί
Η επιστήμη της φιλοσοφίας ασχολήθηκε και με το θάνατο, και μάλιστα οι Στωικοί φιλόσοφοι ασχολήθηκαν και με την αυτοκτονία, προσφέροντας μια άκρως ρηξικέλευθη άποψη και στάση. Είναι λάθος να θεωρούμε ότι οι Στωικοί προκάλεσαν το θάνατο ή την αυτοκτονία. Απλά, αναζητούσαν την ευδαιμονία και ήταν έτοιμοι να εξαλείψουν κάθε εμπόδιο. Ο θάνατος είναι δίκαιος, λογικός και δε μας επηρεάζει. Δεν πρέπει να μας επηρεάζει. Σκοπός είναι να κερδίσεις τη ζωή. Και αυτό οι Στωικοί (και δη ο εισηγητής τους, Επίκτητος) το γνώριζαν καλά. Λίγο πριν έρθει ο θάνατος, και λίγο μετά, αφότου ολοκληρώσει το έργο του, δεν πρέπει να μας επηρεάζει. Κατά τη διάρκεια αυτού, δεν αντιλαμβανόμαστε τίποτα, επομένως είναι λάθος να το φοβόμαστε, καθώς είναι αδιάφορος. Μάλιστα, οι Στωικοί είχαν την άποψη, ότι κάποιες φορές είναι καλύτερος ένας θάνατος παρά μια ανελεύθερη, μίζερη και γεμάτη εμπόδια -προς την ευτυχία- ζωή.
Έτσι, ο στωικός σοφός, κατέχοντας την απόλυτη γνώση, θα μπορούσε, αν υπέφερε στην παρούσα ζωή του, να επιχειρήσει την «εύλογο αναχώρηση», δηλαδή τη λογική αποχώρηση μέσω της αυτοκτονίας, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι την αποζητά. Απλώς, πρόκειται περί λογικής και αξιοπρεπούς αποχώρησης στο δρόμο προς την ευδαιμονία. Μάλιστα, μια ανέκδοτη ιστορία αναφέρει ότι ένας εκ των Στωικών, ο Ζήνων ο Κιτιεύς, αναζητώντας την ευδαιμονία και βυθισμένος στη σκέψη του, σκόνταψε σε ένα άγαλμα, με αποτέλεσμα να σπάσει το δάχτυλο του ποδιού του. Βασανιζόμενος έντονα από τον πόνο, και μη μπορώντας να ευτυχή σειρά, αποφάσισε να δώσει τέλος στη ζωή του λογικά, χωρίς να σύρεται σε μια μίζερη ζωή, φοβούμενος το θάνατο. Οι Στωικοί πίστευαν εν κατακλείδι, ότι «ο θάνατος δεν είναι παρά απλώς η κατακλείς μιας δραματικής παραστάσεως, το περιοχόμενο και η επιτυχία της οποίας εξαρτώνται κατά το μεγαλύτερο τμήμα τους από τη στάση του θνητού κατά τις τελευταίες του επί γης στιγμές».
Φιλοσοφία και Κινηματογράφος: Πόσο επηρέασε η φιλοσοφία την 7η Τέχνη;
Σκηνή από την ταινία Inception
Η φιλοσοφία είναι μια τόσο ισχυρή επιστήμη που επηρέασε βαθύτατα τον κινηματογράφο και κατ’ επέκταση πολλούς δημιουργούς κινηματογραφικών ταινιών.
Υπάρχουν δύο ειδών ταινίες. Αυτές που επηρεάστηκαν από τη φιλοσοφία και αυτές που έδωσαν αφορμή για φιλοσοφικές ερμηνείες και αναλύσεις. Προσωπικά, θα εξετάσω και τα δύο είδη, καθώς υπάρχει πλήθος ταινιών που ανήκουν σε τουλάχιστον μια από τις δύο κατηγορίες.
Πρώτα απ’ όλα, η πασίγνωστη τριλογία Matrix η οποία είναι έντονα επηρεασμένη από το μύθο του σπηλαίου και τη θεωρία των Ιδεών του Πλάτωνα, όπου συμπλέκεται ο πραγματικός κόσμος με τον αισθητό. Η ταινία Inception, με τα πολλά επίπεδα πραγματικότητας και με το όνειρο να εισέρχεται στην πραγματικότητα, δημιουργεί την εναλλαγή φανταστικού – αληθινού και κάνει σαφή υπαινισμό στο συνειδητό, στο υποσυνείδητο και στο υπερ-συνειδητό (επιρροή από Κίργκεγκωρ).
Στο ίδιο μήκος έχουν κινηθεί και οι ταινίες Fight Club (επιρροή από Νίτσε-Γερμανός φιλόσοφος) και Memento, ενώ ο Συνήγορος του Διαβόλου θίγει το θέμα της ελεύθερης βούλησης.
Επίσης, υπάρχουν ταινίες, που είναι γεμάτες από συμβολισμούς και φιλοσοφικά σύμβολα, όπως η Έβδομη Σφραγίδα και οι Άγριες Φράουλες του Bergman (ο θάνατος που παίζει σκάκι με τον ιππότη στην πρώτη και το ρολόι χωρίς δείκτες στη δεύτερη),
Εν κατακλείδι, υπάρχουν και κάποιες άλλες ταινίες, που αφορούν κυρίως φιλοσόφους και είναι λίγο – πολύ προσωποκεντρικές. Τέτοιες είναι οι ταινίες «Όταν έκλαψε ο Νίτσε», όπου η ψυχανάλυση συνδυάζεται με τη φιλοσοφία (βασιζόμενη στο βιβλίο του Ίρβιν Γιάλομ) και «Wittgenstein» (Βιτγκενστάιν -Γερμανός φιλόσοφος).
Επίλογος: Είναι τελικά χρήσιμη η φιλοσοφία;
Η φιλοσοφία επουδενί δε μπορεί να θεωρηθεί άχρηστη, ιδίως σήμερα. Πρόκειται για μια επιστήμη, που ναι μεν δεν είναι πρακτική, αλλά μπορεί να δώσει κάλλιστα πρακτικές λύσεις σε πολλά καθημερινά προβλήματα. Η ηθική, η μεταφυσική, η λογική, η αισθητική και η πολιτική φιλοσοφία είναι κλάδοι της φιλοσοφίας και συνοδεύουν πάμπολλες θεωρίες και ερωτήματα γύρω από διάφορους προβληματισμούς, εκπεφρασμένους μέσω θεωριών από πολλούς φιλοσόφους.
Η φιλοσοφία αφορά την ανθρωπότητα και τον καθένα ξεχωριστά και σίγουρα δεν πρέπει να αγνοείται. Ωστόσο, πρέπει να τονιστεί, ότι δεν είναι μία επιστήμη σαν τη Χημεία, τη Φυσική ή και τα Μαθηματικά, επιστήμες που προσφέρουν άμεσα πρακτικά αποτελέσματα, και κάποιες φορές (ειδικά στη Χημεία) βέβαιες αποδείξεις μέσω επαληθευμένων πειραμάτων.
Είναι μια διαρκής ενασχόληση, ένα μάθημα ζωής, που απαιτεί -όχι μόνο από τους φιλοσοφικά μυημένους- δεκτικότητα και προσήλωση. Διαμορφώνει ήθος, προσφέρει γνώσεις, διευρύνει τους πνευματικούς ορίζοντες, αλλάζει τον τρόπο οπτικής και προσέγγισης των πραγμάτων και είναι ιδιαίτερα χρήσιμη σε ανθρώπους της εκπαίδευσης και της πολιτικής. Πολλοί φιλόσοφοι έχουν καταφέρει να προσεγγίσουν έννοιες, που χρησιμοποιούνται ευρέως σήμερα, και κανείς δε ξέρει πώς θα φτάναμε εμείς σε αυτές, αν δεν υπήρχαν εκείνοι.
Κατάφεραν να ερμηνεύσουν τον κόσμο, να προβλέψουν την πρώτη έκλειψη Ηλίου (ο Θαλής ο Μιλήσιος), να υπολογίσουν το ύψος των πυραμίδων (Θαλής ο Μιλήσιος), να εξηγήσουν βάσει των τεσσάρων στοιχείων (φωτιά, γη, αέρας, νερό) τη δημιουργία των όντων (Εμπεδοκλής), να διακρίνουν τα χαρακτηριστικά των πολιτευμάτων, και στη συνέχεια να καταλήξουν στο πιο αποτελεσματικό (Πλάτων και Αριστοτέλης) και να μιλήσουν για έννοιες που σήμερα είναι πια δεδομένες, όπως η δικαιοσύνη και η φιλία. Ιδίως για τη φιλία, έχει κάνει εκτενείς αναφορές ο Επίκουρος στις περίφημες Κύριες Δόξες του. Έθιξαν επίσης, ζητήματα πολιτικά, θρησκευτικά, ενώ μίλησαν σχεδόν με θετικό τρόπο και για το θάνατο (Στωικοί). Πρότειναν μορφές διακυβέρνησης (Ρουσώ στο Κοινωνικό Συμβόλαιο, Χόμπς στον Λεβιάθαν), ιδιαίτερα καινοτόμες, ακόμα και για τη σημερινή εποχή.
Η φιλοσοφία λοιπόν, κατάφερε στο πέρασμα των χρόνων να δημιουργήσει ένα πολύ ενδιαφέρον πεδίο ιδεολογικής ανάπτυξης, προβληματισμού και ερωτημάτων, διατηρώντας ακέραιη τη σχέση της με το χρόνο και την υπόστασή της.
Το ερώτημα λοιπόν είναι, γιατί απομακρύνθηκε ο άνθρωπος από αυτήν και όχι το αντίστροφο. Ιδίως ο Έλληνας. Συνεπώς, πρέπει να πραγματοποιήσουμε μια στροφή, όπως ο Γερμανός φιλόσοφος Χάιντεγγερ πίσω στο παρελθόν, και να βρεθούμε κοντά στις ρίζες μας, γιατί οι Ευρωπαίοι ήδη το έχουν κάνει. Να προσπαθήσουμε να έρθουμε κοντά στη δική μας γνώση. Αν θα είναι πλατωνική, αριστοτελική ή θα έχει άλλη φιλοσοφική καταγωγή, ας το αποφασίσει ο καθένας.
Πηγή: https://filologika.gr
