«Ω! Εκεί συνάντησα εκείνες τις λίγες συμπαθητικές υπηρέτριες,
Που η αγάπη τις ζέστανε, στις φιλοσοφικές σκιές·
Υπάρχει ακόμη η Λεόντιον, στο στήθος του σοφού της,
Βρήκε γνώση και αγάπη, διδάχτηκε και χαϊδεύτηκε·
Και εκεί η αγκάλη των τρυφερών χεριών της Πυθίας,
Ο Αττικός δάσκαλος, στα μάτια της Ασπασίας,
Ξέχασε τον ζυγό των λιγότερο αγαπητών δεσμών,
Ενώ η δίκαιη Θεανώ, αθώα δίκαιη,
Στεφάνωνε παιχνιδιάρικα τα πεταχτά μαλλιά του Σάμιού της,
Του οποίου η ψυχή σταθερή τώρα, οι μετεμψυχώσεις παρήλθαν,
Βρήκε σ’ αυτά τα χέρια, επιτέλους ένα μέρος να αναπαυτεί.»
Thomas Moore, The Grecian Girl’s Dream of the Blessed Islands
Πού βρίσκονται οι γυναίκες φιλόσοφοι στην αρχαία φιλοσοφική παράδοση; Ο Ιρλανδός ποιητής Thomas Moore (1779 – 1852) τις τοποθετεί δίπλα στους άντρες. Είναι μαθήτριες, ερωμένες, θεραπαινίδες αλλά βρίσκονται στη σκιά των μεγάλων φιλοσόφων. Απουσιάζουν από τα συμπόσια και τις πολιτικές αποφάσεις, από τις φιλοσοφικές σχολές και τα γυμναστήρια, καθώς έργο τους είναι η ανατροφή των παιδιών και η διαχείριση του οίκου. Θα μπορούσαν οι γυναίκες να ανταποκριθούν με επιτυχία στις προκλήσεις του πνεύματος; Όπως φαίνεται ναι, αρκεί να τους δινόταν η ευκαιρία. Η εμπλοκή των γυναικών στη φιλοσοφία συνέβη στις περιπτώσεις όπου η οικογένειά τους χάρη στο κλίμα της ελευθερίας και παιδείας που τους παρείχε ανέδειξε τις ικανότητές τους στον φιλοσοφικό, ανδροκρατούμενο χώρο. Πράγματι, οι γυναίκες φιλόσοφοι διδάχτηκαν αλλά και δίδαξαν κατ’ αρχάς το άμεσο οικογενειακό τους περιβάλλον και στη συνέχεια σε σχολές.
Ο Πλάτωνας όχι μόνο τις τοποθετεί πρωταγωνίστριες των έργων του, εξυψώνοντάς τις στην ίδια θέση με τους άντρες αλλά στην Πολιτεία συζητά το θέμα των γυναικών και της εκπαίδευσής τους με κάθε ευκαιρία. Έτσι, στην πλατωνική Πολιτεία ο Σωκράτης (ο οποίος στο Συμπόσιον παραδέχεται ότι διδάχτηκε από μία γυναίκα, τη Διοτίμα) είναι αυτός που θα προτείνει μία ισότιμη εκπαίδευση για τα δύο φύλα προσπαθώντας να πείσει τον Γλαύκωνα για την αμελητέα για τον ίδιο βιολογική διαφορά. Γνωρίζοντας ότι θα συναντήσει αντίσταση, ο Πλάτωνας επιχειρεί να νομοθετήσει την ισότητα των γυναικών, εγκαθιστώντας τη δικαιοσύνη στην Πολιτεία του. Ακόμη και το θέμα τού να γυμνάζονται γυμνές στα γυμναστήρια όπως οι άντρες είναι κάτι που θα πρέπει να το συνηθίσουν όλοι. Το ίδιο δεν συνέβη και με τους άντρες την πρώτη φορά; Οι Κρήτες και Λακεδαιμόνιοι διακωμωδούσαν την Αθηναϊκή συνήθεια να γυμνάζονται γυμνοί οι άντρες (Πλάτωνας, Πολιτεία 452c). Οι γυναίκες πρέπει να ακολουθήσουν την ίδια πορεία με νόμο:
«Να φορέσουν την αρετή αντί για τα ρούχα τους, να συμμετέχουν στον πόλεμο και στη φύλαξη της πόλης και να μην πράττουν άλλα. […] Ο άντρας δε που γελάει στη θέα γυμνών γυναικών, οι οποίες γυμνάζονται για χάρη του καλύτερου, δρέποντας έναν άγουρο καρπό του γέλιου, όπως φαίνεται, δεν έχει ιδέα για ποιον λόγο γελάει ούτε τι πράττει.» (Πλάτωνας, Πολιτεία 457a-b).
Ο Αριστοτέλης από την άλλη (μία από τις σημαντικότερες πηγές στη φιλοσοφία) δεν λαμβάνει ακόμη θέση υπέρ των γυναικών. Για τον ίδιο, η γυναίκα είναι ένα «ανάπηρο αρσενικό», είναι φτιαγμένη για «να άρχεται και όχι να άρχει» και υπεύθυνη για τα οικονομικά του σπιτιού. Της αναγνωρίζει ότι αγαπάει τα παιδιά της γεγονός που δεν παύει να επαναλαμβάνει, θεωρώντας το ως το ύψιστο είδος φιλίας (αγάπης). Οι πραγματικοί φίλοι αισθάνονται την ανιδιοτελή αγάπη των μητέρων, αλλά ο βιολόγος Αριστοτέλης αποδίδει την ύλη (σώμα) ως κατώτερη στη μητέρα και τη μορφή (ψυχή) στον πατέρα. Η θεωρία των ειδών δεν του αφήνει περιθώριο να κατανοήσει ότι δεν υπολείπεται από το άρρεν στο νοητικό μέρος της ψυχής. Αν και μαθητής του Πλάτωνα, απομακρύνεται από τον δάσκαλό του που όσον αφορά τις γυναίκες καινοτομεί.
Από τον Σωκράτη και μετά οι γυναίκες μπορούν πλέον να βρίσκουν καταφύγιο στη φιλοσοφία. Η θέση τους δεν είναι ισότιμη με εκείνη των αντρών στην κοινωνία, αλλά στις φιλοσοφικές σχολές τα πράγματα είναι διαφορετικά. Ο σύγχρονος του Σωκράτη Αρίστιππος ίδρυσε την Ηδονιστική σχολή στην Κυρήνη την ηγεσία της οποίας μετά τον θάνατό του ανέλαβε η κόρη του Αρήτη. Ιδού η πρώτη γυναίκα που ηγείτο φιλοσοφικής σχολής (όχι όμως στην Αθήνα) που δίδαξε δεκάδες φιλοσόφους και υπήρξε συγγραφέας 40 έργων (τα οποία φυσικά δεν επέζησαν). Ανάμεσα σε αυτούς που δίδαξε ήταν ο γιος της και διάδοχος στην ηγεσία της σχολής, Αρίστιππος, που ονομάστηκε Μητροδίδακτος, λόγω του ότι είχε διδαχθεί από τη μητέρα του.
Και η αντίθετη σχολή όμως, ο Κυνισμός, δεν απέκλεισε τις γυναίκες. Η Ιππαρχία η Κυνική (3ος π.Χ. αι.) είναι η μόνη γυναίκα στην οποία ο Διογένης Λαέρτιος αφιερώνει ολόκληρο κεφάλαιο. Και δικαίως. Η Ιππαρχία παράτησε τη σίγουρη και εύρωστη ζωή της για να παντρευτεί τον Κράτη (δάσκαλο του Ζήνωνος Κιτιέως) και ασπαστεί την Κυνική φιλοσοφία. Η συνομιλία της με τον Θεόδωρο τον Άθεο μεταφέρεται από τον Διογένη Λαέρτιο, καταδεικνύοντας την καθιερωμένη αντίληψη. Όταν ο Θεόδωρος αστειευόμενος για τη συμμετοχή της σε συμπόσιο επαναφέρει τους κοινωνικούς ρόλους της εποχής («Αυτή είναι που παράτησε σαΐτες και τον αργαλειό;») η Ιππαρχία τον βάζει στη θέση του:
«Εγώ είμαι, είπε, Θεόδωρε, αλλά μήπως νομίζεις ότι κακώς έπραξα, που δεν δαπάνησα το χρόνο μου στον αργαλειό, αλλά τον χρησιμοποίησα για την παιδεία μου;»
Αλλά και οι υπόλοιπες φιλοσοφικές σχολές έκαναν πράξη την ισότητα των γυναικών στη φιλοσοφία. Ο Επίκουρος καλοδέχεται στον κήπο του δούλους και εταίρες, οι οποίες ήταν βέβαια σε ισότιμη θέση με τους άντρες ακόμη και στην προεδρία της Σχολής. Οι επικούρειες φιλόσοφοι δεν υπολείπονταν σε τίποτε από τους άντρες, ακόμη και στη συγγραφική δεινότητα. Η γνωστή Επικούρεια, Λεόντιον, μάλιστα απάντησε στο σύγγραμμα του διακεκριμένου μαθητή του Αριστοτέλη, Θεόφραστου, Περί γάμου, με την πραγματεία (που δεν σώζεται) Κατά Θεοφράστου.
Οι Στωικοί δεν θα μπορούσαν να έχουν διαφορετική αντίληψη. Ο Ζήνων ο Κιτιεύς στην ιδανική του Πολιτεία (Διογένης Λαέρτιος, Βίοι 7.33) προτείνει οι γυναίκες και οι άντρες να φορούν το ίδιο ένδυμα σε μια προσπάθεια να απαλλάξει τις γυναίκες από την επιμέλεια της εξωτερικής τους εμφάνισης και να τις προτρέψει σε σημαντικότερες αναζητήσεις. Τα φύλα δεν έχουν διαφορές στην αρετή, οι άνθρωποι έχουν.
Ο καιρός έχει φτάσει. Η φιλοσοφία όχι μόνο δεν αποκλείει τις γυναίκες αλλά τις προσκαλεί να στοχαστούν. Η Πυθαγόρεια Θεανώ, η Διοτίμα, η Ασπασία, η Αρήτη, η Ιππαρχία, η Λεόντιον δεν αναπαύονταν στη σκιά των δασκάλων τους. Οδηγήθηκαν στη φιλοσοφία αναζητώντας την αλήθεια και την ευδαιμονία. Μητέρες ή όχι, σύζυγοι ή ερωμένες επιλέγουν να φωτίσουν την αλήθεια και όχι να παραμείνουν στο σκοτάδι. Ο ρόλος τους δεν ήταν να υπηρετούν τους άντρες αλλά να είναι ισάξιες συνομιλήτριες στις φιλοσοφικές συζητήσεις.
Έχοντας συμμετάσχει σε όλες τις φιλοσοφικές σχολές της αρχαιότητας, οι γυναίκες έχουν αποδείξει ότι δεν υπολείπονται των αντρών ούτε σε αρετή ούτε σε σοφία. Οι γυναίκες από την αρχαιότητα διδάσκουν και διδάσκονται (Θεανώ), διοικούν σχολές (Αρήτη) και απαντούν με σθένος στην αντρική καθεστηκυία τάξη (Ιππαρχία, Λεόντιον). Οι φιλόσοφοι δεν έκαναν λάθος. Οι γυναίκες είναι ισότιμες. Το πρώτο ρήγμα στους κοινωνικούς ρόλους συνέβη. Πριν από χιλιάδες χρόνια. Χάρη στη φιλοσοφία.
***
Η Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο σχολείο Med High
Πηγή: https://www.o-klooun.com/
