Χρήστος Χωμενίδης
Στο "Ποιοι είμαστε" αναφέρθηκε κατά την εισήγησή του στο 7ο Συνέδριο του Κύκλου Ιδεών που πραγματοποιήθηκε την προηγούμενη εβδομάδα ο Χρήστος Χωμενίδης.
Ακολουθεί όλη η εισήγηση του Χρήστου Χωμενίδη στο συνέδριο του Κύκλου Ιδεών:
Το ερώτημα "Ποιοι Είμαστε;", το ακούω όσο θυμάμαι τον εαυτό μου. Το ακούω άλλοτε να τίθεται σοβαρά, να συζητιέται σε φόρουμ, να πυροδοτεί μια γόνιμη υπαρξιακή αναζήτηση. Και άλλοτε να εκτροχιάζεται προς τις αμπελοφιλοσοφίες και την ομφαλοσκόπηση.
Αμφιβάλλω εάν πολλοί άλλοι λαοί αναζητούν με τέτοιο, μέχρις εξαντλήσεως, πείσμα την ταυτότητά τους. Ίσως μονάχα οι πιο αρχαίοι λαοί, ίσως εκείνοι που ακολούθησαν τεθλασμένη πορεία, που πέρασαν "διά ελέου και πάθους", όπως το διατυπώνει ο Αριστοτέλης στον ορισμό του της τραγωδίας. Αυτή η ταυτοτική αγωνία μας ταλανίζει εμάς από αιώνες, για να μην πω από χιλιετίες. Διαμορφώνει τα δίπολα, πυροδοτεί τους διχασμούς.
Είμαστε κατευθείαν απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων – "οι από τριών χιλιάδων ετών Έλληνες", όπως το έλεγαν με στόμφο οι προπαγανδιστές της Εθνικοφροσύνης κατά τη διάρκεια και μετά από τον Εμφύλιο, αντιδιαστέλλοντας το ακροατήριο τους από τους "Εαμοβούλγαρους"; Φέρουμε το ίδιο γονιδίωμα, το ίδιο DNA, από τον καιρό της Αργοναυτικής Εκστρατείας μέχρι σήμερα; Σήμερα μια τέτοια πεποίθηση ακούγεται -νομίζω- σχεδόν κωμική. Θυμίζω ωστόσο ότι η εμβληματική "Ιστορία του Ελληνικού Έθνους" του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, γράφτηκε ακριβώς για να αποκρούσει τον ισχυρισμό του "μισέλληνα" Φαλμεράιερ, ο οποίος σε ένα σύντομο βιβλίο του μάς είχε αποκαλέσει αποσπόρια Σλάβων και Αρβανιτών, ουδεμία σχέση έχοντα με τον Περικλή των Αθηνών ή τον Λεωνίδα της Σπάρτης.
Παράλληλα δε, με την περί αίματος συζήτηση, γινόταν βεβιασμένα η προσπάθεια να συγκεραστεί το αρχαιοελληνικό με το χριστιανικό πνεύμα, η οποία γέννησε ως αλλόκοτο μόρφωμα τον "Ελληνοχριστιανισμό". Διόνυσος ή Ιησούς; Μόνον ο Άγγελος Σικελιανός κατάφερε εν μέρει να τους συγκεράσει ποιητικά…
Το ερώτημα εάν ανήκουμε στην Ανατολή ή στη Δύση ετέθη επίσης πολύ έντονα, ενίοτε και πολεμοχαρώς, αμέσως σχεδόν μετά τη συγκρότηση του νέου ελληνικού κράτους ή και πριν ακόμα από την Επανάσταση του ’21. Παράλληλα, με τη σύγκρουση μεταξύ των "ετεροχθόνων" Ρωμιών της Κωνσταντινούπολης, της Μικρασίας, των παραδουνάβιων περιοχών, της Αιγύπτου, με τους "αυτόχθονες" Ελλαδίτες της Πελοποννήσου και της Ρούμελης. Ας μην ξεχνάμε και την ντροπιαστική φράση που αποδίδεται στον φανατικό "αυτόχθονα" στρατηγό Μακρυγιάννη. "Εάν είναι να έρθουν αυτοί -οι "ετερόχθονες”- και να μας πάρουν το ψωμί, τις δουλειές, τα αξιώματα, τι τη θέλαμε την επανάσταση; Κάλλιο να επιστρέψουν οι Τούρκοι…".
Στις αρχές του 20ού αιώνα, προσετέθη και το ρηξικέλευθο, το ανατρεπτικό, το αριστερό ας το πούμε βλέμμα σε αυτά τα ταυτοτικά ερωτήματα. Ληξιαρχική πράξη γέννησης της αριστερής σκέψης στην Ελλάδα συνιστά η κυκλοφορία του βιβλίου "Το Κοινωνικό μας Ζήτημα" υπό Γεωργίου Σκληρού, το 1907. Και βέβαια η αναθεώρηση της επίσημης ιστορίας από τον πρώτο Γιάνη με ένα "ν", τον Γιάνη Κορδάτο, ο οποίος τα διηγούνταν όλα αλλιώς. Ισχυριζόταν ότι ο Τρωικός Πόλεμος αποτελούσε μια ιμπεριαλιστική εκστρατεία των βασιλείων της ηπειρωτικής Ελλάδας. Υπενθύμιζε ότι η Ελλάδα από το 146 π.Χ., από τη μάχη της Λευκόπετρας, υποδουλώθηκε στους Ρωμαίους, εν συνεχεία στο Βυζάντιο, στους Ενετούς, στους Οθωμανούς… Περιέγραφε το Βυζάντιο ως μία σκοταδιστική θεοκρατική δεσποτεία, όλο συνομωσίες, πραξικοπήματα, εξεγέρσεις και αιματηρές καταπνίξεις εξεγέρσεων, ανασκολοπισμούς, ευνουχισμούς, τυφλώσεις, ακρωτηριασμούς - συχνά ακρωτηρίαζαν τις μύτες των ηττημένων, εξ ου και το επίθετο Κουτσομύτης που ακόμα υπάρχει… Μια εικόνα εντελώς διαφορετική από των σχολικών βιβλίων.
Μακάρι οι διχασμοί να έμεναν στα χαρτιά, να χυνόταν μόνο μελάνι και όχι αίμα. Αξίζει ωστόσο να προσέξουμε τη διάκριση που τραγουδιέται στο εξαιρετικό μιούζικαλ "Hamilton”, το οποίο γνωρίζει πιένες όπου ανεβαίνει, σε Αμερική και Ευρώπη. "Who lives, who dies, who tells the story”. Ποιος ζει, ποιος πεθαίνει, ποιος αφηγείται την ιστορία. Ο τρίτος μετράει σε βάθος χρόνου περισσότερο.
Κατά τον 20ό αιώνα η Ελλάδα βίωσε δύο μεγάλους διχασμούς.
Σχετικά με τον πρώτο διχασμό, μεταξύ Κωνσταντινικών και Βενιζελικών, οι Βενιζελικοί επέβαλαν καθαρά τη δική τους αφήγηση. Εδώ και δεκαετίες, ελάχιστοι πλέον υιοθετούν τους ισχυρισμούς των βασιλοφρόνων για τη στάση της Ελλάδας κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Μικρασιατική Εκστρατεία. Η μόνη μάλλον που γνωρίζω εν ζωή είναι η σεβαστή μας πεζογράφος, η κυρία Αθηνά Κακούρη. Ψέμματα – χθες συνάντησα και έναν ακόμα. Τον κύριο Λάζαρο Κυρίζογλου, δήμαρχο Αμπελόκηπων-Μαινεμένης Θεσσαλονίκης, εκλεγέντα για έκτη φορά, εξαιρετικά συμπαθητικό άνθρωπο. "Εγώ είμαι βαθύτατα δεξιός", μού είπε ο κύριος Κυρίζογλου. "Λαϊκός δεξιός όμως. Εμείς, οι δεξιοί, είχαμε ως έμβλημα την ελιά, δηλαδή το φαΐ του φτωχού κόσμου. Ενώ οι βενιζελικοί είχαν την άγκυρα, διότι ήταν καραβοκύρηδες, πλούσιοι…". Την κοινωνική αυτή ανθρωπολογία επιβεβαιώνει και ο εγκυρότερος ιστορικός της περιόδου, ο Γιώργος Μαυρογορδάτος.
Στον δεύτερο διχασμό, που ξεκινάει από την Κατοχή και κορυφώνεται την τριετία 1946-1949, οι μεν αστικές δυνάμεις νίκησαν στο πεδίο, η δε αριστερά θριάμβευσε ηθικά. Σχεδόν καθαγιάστηκε. Και επεβλήθη πολιτιστικά. Και ας ήταν οι λογοτέχνες της γενιάς του ’30 στη συντριπτική τους πλειονότητα κεντρώοι ή και δεξιοί - όπως και οι δύο μας νομπελίστες ποιητές. Και ας έμπαιναν οι αριστεροί συγγραφείς, από τον Τσίρκα μέχρι τον Άρη Αλεξάνδρου και τον Μάριο Χάκκα, στο ρουθούνι της επίσημης κομματικής γραμμής. Πώς γίνεται να έχεις διαβάσει τις "Ακυβέρνητες Πολιτείες" ή το "Κιβώτιο" και να μην έχεις απομυθοποιήσει πλήρως την αριστερά στην πολιτική της συγκρότηση είναι απορίας άξιον…
Ο διχασμός που βιώσαμε στο πετσί μας από το 2010 έως το 2015, μεταξύ "μνημονιακών" και "αντιμνημονιακών", ήταν μια τραγικωμωδία με στοιχεία φάρσας. Μια σύγκρουση, στην ουσία, μεταξύ των οπαδών της κοινής λογικής που καταλάβαιναν ότι δεν είχαμε ουσιαστικές εναλλακτικές και εκείνων οι οποίοι πίστευαν πως τα μνημόνια θα σκίζονταν ή θα καίγονταν, που φαντασιώνονταν ακόμα-ακόμα την αναθεώρηση της συνθήκης της Βάρκιζας, έναν τρίτο γύρο του Εμφυλίου κατά τον οποίον η αριστερά θα θριάμβευε. Το σύνθημα "Στον Μελιγαλά Έγινε Μισή Δουλειά" ηχούσε ανατριχιαστικό. Η εικόνα της κυρίας Ζωής Κωνσταντοπούλου να υψώνει τη γροθιά της στα προπύλαια της Βουλής, της οποίας ήταν πρόεδρος τότε, τρόμαζε. Τώρα πλέον μοιάζει γραφική. Άρκεσαν δέκα χρόνια, μάλλον λιγότερα, για να ξεπεραστεί το τραύμα.
Τι συμβαίνει σήμερα; Αντιμετωπίζουμε, πιστεύω, σήμερα μια κατάσταση καινοφανή. Τα κρίσιμα προβλήματα που απασχολούν τους Έλληνες είναι τα ίδια ακριβώς που απασχολούν όλη τη διεθνή κοινότητα. Τον δυτικό, αν μη τι άλλο, κόσμο. Το κρίνουμε αυτό ως νίκη, πύρρειο έστω, της παγκοσμιοποίησης; Ίσως…
Το ελληνοτουρκικό θέλω να πω, ως χαίνουσα πληγή, ωχριά μπροστά στην κλιματική αλλαγή και απειλή. Η Κύπρος κινδυνεύει από τους Τούρκους, κινδυνεύει ωστόσο και να γίνει έρημος εξαιτίας της ανόδου της θερμοκρασίας. Ή να υποστεί τις συνέπειες της τήξης των πάγων. Όταν η ίδια η ζωή μας στον πλανήτη, οι βασικές προδιαγραφές της, φαίνεται να ανατρέπονται, όλα τα άλλα ζητήματα συρρικνώνονται. Για όποιον τουλάχιστον βλέπει και καταλαβαίνει.
Ένα άλλο πρόβλημα, κρίσιμο επίσης, είναι το γεγονός ότι το 2030, η Αφρικάνικη ήπειρος θα έχει δύο δισεκατομμύρια κατοίκους. Και το 2050 θα έχει δυόμισι δισεκατομμύρια. Ενώ η Ευρώπη θα μένει στάσιμη ή θα συρρικνούται. Τι θα συμβεί άρα; Ό,τι είπε σε ανύποπτο χρόνο ο Ουμπέρτο Έκο. Η Ευρώπη, προϊόντος του 21ου αιώνα, θα αποκτήσει χρώμα café au lait.
Προσωπικά δεν με χαλάει. Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι η ιστορία της μετανάστευσης. Ποια Frontex, ποιος τοίχος θα μπορέσει να φρενάρει αναρίθμητα πλήθη; Το κρίσιμο ερώτημα είναι κατά πόσο θα πετύχουμε να τους μπολιάσουμε με τις δικές μας αξίες, να τους μεταλαμπαδεύσουμε το ουμανιστικό, το φιλελεύθερο πνεύμα μας. Μεταξύ μας, αμφιβάλλω…
Τι νομίζω ότι θα συμβαίνει σε μερικές, σε ελάχιστες δεκαετίες στην Ελλάδα; Τι φοβάμαι πως θα συμβαίνει;
Το γράφω στο μυθιστόρημα που έχω στα σκαριά και θα έχει τίτλο "Πανδώρα". Το βάζω στο στόμα ενός από τους ήρωες μου, ενός καθηγητή του Μετσόβειου Πολυτεχνείου που απευθύνεται στους φοιτητές του.
"… Η ελληνική κοινωνία τείνει να γίνει σκληρά ταξική. Σε λίγα χρόνια, τα μεσαία στρώματα, οι μετρημένοι νοικοκυραίοι, οι μικρομαγαζάτορες, οι ξένοιαστοι καταφερτζήδες θα έχουν εκλείψει εντελώς. Θα έχουμε, από τη μία, όσους θα ασκούν επαγγέλματα απαιτητικά και καλοπληρωμένα, θα αξιοποιούν τις προκλήσεις των αλλεπάλληλων τεχνολογικών επαναστάσεων, θα αισθάνονται την τεχνητή νοημοσύνη σύμμαχό τους, ώσπου να καταλάβουν ότι πίσω έχει η αχλάδα την ουρά… Κι από την άλλη, εκείνους οι οποίοι θα έχουν μείνει πίσω. Που δεν θα έχουν καταφέρει να προσαρμοστούν.
Οι μεν θα δειπνούν σε ειδυλλιακά εστιατόρια με θέα τον Παρθενώνα, θα συχνάζουν σε γκαλερί, στον Νιάρχο και στη Στέγη, στην Επίδαυρο και στο Ηρώδειο, θα ανησυχούν εντόνως για την κλιματική αλλαγή, για αυτό και θα έχουν αγοράσει ένα σπίτι ενεργειακά αυτάρκες σε κάποιο βουνό. Οι δε θα μένουν σε παραμελημένες πολυκατοικίες στο Χαϊδάρι ή κάτω από την Πατησίων… Θα τρώνε τζανκ φουντ, θα βλέπουν αηδίες στην τηλεόραση και στο διαδίκτυο, θα εξαρτώνται από τα επιδόματα που θα τους δίνει η εκάστοτε κυβέρνηση, μόνο και μόνο για να μην απελπιστούν τελείως και τα κάνουν γυαλιά-καρφιά. Μη χαίρεστε – προς την ακροδεξιά θα ρέπουν, όχι προς την επαναστατική αριστερά. Οι προνομιούχοι θα τους έχουν ανάγκη. Κυρίως ως κυματοθραύστες. Οι σκουπιδοφάγοι, παντού στην Ευρώπη, θα κληθούν να αποκρούσουν το τσουνάμι των μεταναστών από την Ασία και κυρίως από την Αφρική, που θα κορυφωθεί ανάμεσα στο 2040 και στο 2050.
Εσείς, παιδιά μου, ανήκετε στους τυχερούς. Το Πολυτεχνείο -κι άλλα πεντέξι εκπαιδευτικά ιδρύματα- είναι από τα ελάχιστα κοινωνικά ασανσέρ που έχουν απομείνει στην Ελλάδα. Αποφοιτώντας από εμάς, θα είναι σχεδόν αδύνατον να καταντήσετε παρίες. Και πάμπτωχοι να είναι οι γονείς σας, εσείς θα τους προσφέρετε αξιοπρεπή γεράματα. Διότι η οικογένεια, πιστέψτε με, θα αντέξει εδώ περισσότερο και από τη θρησκεία και από την πατρίδα. "Τίμα τον πατέρα σου και τη μητέρα σου”: η βαθύτερα χαραγμένη στην ψυχή μας εντολή. Έστω και αν λόγω ηλικίας δεν το συνειδητοποιείτε ακόμα…".
Ο Γιώργος Σεφέρης έχει γράψει μια υπέροχη φράση. "Εγώ είμαι ο τόπος σου. Ίσως να μην είμαι κανείς αλλά μπορώ να γίνω αυτό που θέλεις…".
Φοβάμαι πως όσο προχωράει ο 21ος αιώνας, η φράση αυτή του Σεφέρη γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο να μεταφραστεί σε πραγματικότητα.
Σας ευχαριστώ πολύ.
* Ο Χρήστος Χωμενίδης είναι συγγραφέας
Πηγή:https://www.capital.gr/
