ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΠΑΤΣΙΑΛΟΥ
Ο Leonardo da Vinci (1452-1519) είναι ίσως η πιο πολυτάλαντη ιδιοφυΐα που υπήρξε ποτέ. Ζωγράφος, αρχιτέκτονας, γλύπτης, μηχανικός, πολεοδόμος, εφευρέτης, μαθηματικός, ανατόμος, μουσικός και συγγραφέας, ο Leonardo ενέπνευσε το ιδεώδες του πολύπλευρου ανθρώπου της Ιταλικής Αναγέννησης. Γεννήθηκε σε ένα χωριό της Τοσκάνης, το Βίντσι. Εκπαιδεύτηκε ως γλύπτης και ζωγράφος σ’ ένα από τα κυριότερα εργαστήρια της Φλωρεντίας, το εργαστήρι του Andrea del Verrocchio, όπου έλαβε την καλύτερη δυνατή καλλιτεχνική εκπαίδευση στην Ιταλία της Αναγέννησης. Ωστόσο, τα ενδιαφέροντά του δεν περιορίζονταν μόνο σε ζητήματα γύρω από την τέχνη. Πολυπράγμων και ανήσυχος, εξερευνούσε τη φύση με διεισδυτικότητα και ακρίβεια. Η μελέτη των φυσικών φαινόμενων, του παρείχε κυρίως τη γνώση του ορατού κόσμου που χρειαζόταν για την τέχνη του. Στόχος του ήταν να τοποθετήσει σε επιστημονική βάση τη ζωγραφική, που τη θεωρούσε ως τη σημαντικότερη των τεχνών, και να την εξυψώσει από ταπεινή χειροτεχνία σε πνευματικό έργο.
Χιλιάδες σελίδες γεμάτες κείμενα, σχέδια και σημειώσεις, που έχουν διαφυλαχθεί από μαθητές και θαυμαστές του Leonardo, φανερώνουν τη διανοητική δύναμη του καλλιτέχνη. Στο έργο του συνοψίσθηκε το ουμανιστικό πνεύμα της εποχής, δηλαδή η ανθρωποκεντρική θεωρία τη Αναγέννησης, που χαρακτηρίζεται από μία νέα εμπιστοσύνη στη λογική και αξιοπρέπεια του ανθρώπου, ενώ δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στον χώρο, στη φύση στην οποία ζει. Η Αναγέννηση εκδηλώθηκε στην Ιταλία κατά τον 15ο και 16ο αιώνα, ως αποτέλεσμα της αναπτυγμένης ιστορικής συνείδησης και της επιθυμίας για την αποκοπή από τον θρησκευτικό δογματισμό του Μεσαίωνα. Βασικά γνωρίσματά της είναι η αγάπη της στην απόδοση της προοπτικής, του φωτός, της λεπτομέρειας και του όγκου. Η νέα εικαστική γλώσσα είχε ως έμπνευσή της την κλασική τέχνη, που σε συνδυασμό με τη μελέτη της ανθρώπινης ανατομίας, οδήγησε σε μορφές με έντονη εκφραστικότητα.
Οι ζωγράφοι της Φλωρεντίας πίστευαν σθεναρά ότι οι κινήσεις του νου θα πρέπει να είναι εμφανείς στις εκφράσεις του προσώπου και στις σωματικές χειρονομίες των ζωγραφισμένων μορφών τους, ιδιαίτερα στην περίπτωση των αφηγηματικών έργων, όπως συμβαίνει στον Μυστικό Δείπνο του Leonardo, που φιλοτεχνήθηκε για την τραπεζαρία της Μονής Santa Maria delle Grazie στο Μιλάνο (The Last Supper, 1495-1498, 460 x 880 cm). Ο Μυστικός Δείπνος είναι το μεγαλύτερο έργο του Leonardo και θεωρείται ίσως η σημαντικότερη τοιχογραφία στον κόσμο. Εδώ, παρουσιάζεται ένα κοινότυπο θέμα μεν, το οποίο όμως ο ζωγράφος απέδωσε με μεγάλη πρωτοτυπία. Απεικονίζονται οι διαφορετικές αντιδράσεις των αποστολών στην αναγγελία του Ιησού ότι κάποιος από εκείνους έμελλε να τον προδώσουν. Καθένας από τους αποστόλους ανταποκρίνεται σύμφωνα με την προσωπικότητά του. Στον Μυστικό Δείπνο, αντικατοπτρίζεται η έγνοια του Leonardo να απεικονίσει αυτό που ονόμαζε “κινήσεις της ψυχής” μέσα από στάσεις, χειρονομίες και εκφράσεις.
Επιπλέον, ο Leonardo καταφέρνει, με την επιδέξια χρήση του φωτός και της προοπτικής, να δημιουργήσει την εντύπωση ότι ο εικαστικός χώρος και η πραγματική διάσταση αλληλεπιδρούν. Ο καλλιτέχνης τροποποιεί τους μαθηματικούς κανόνες της προοπτικής, για να αναπαραστήσει τη σκηνή σε ένα κεκλιμένο επίπεδο, κάνοντας έτσι το τραπέζι ορατό, και καθιστώντας ολόκληρη τη σύνθεση αντιληπτή ακόμη και από απόσταση. Χρησιμοποιείται η τεχνική της οπτικής ψευδαίσθησης, ή αλλιώς “trompe l’oeil”, με την οποία τα εικονιζόμενα πρόσωπα και αντικείμενα μοιάζουν να υπάρχουν σε τρεις διαστάσεις, ενώ τα ψευδή πλαίσια-παράθυρα υποδηλώνουν πραγματικά ανοίγματα στον τοίχο.
Όλες οι γραμμές προοπτικής συγκλίνουν σε ένα σημείο φυγής, το πρόσωπο του Χριστού, που αποτελεί ταυτόχρονα το κέντρο ενός κύκλου. Ο Χριστός τοποθετείται στο μέσο της σύνθεσης, περιβάλλεται από το φυσικό φως του παραθύρου πίσω του και -κυρίως- είναι σταθερός και απομονωμένος, σε αντιπαραβολή με την κίνηση των μαθητών και τη διάταξή τους σε ομάδες των τριών, που διαμορφώνουν τις ιδιαίτερες συναισθηματικές σχέσεις. Ένα ακόμα ενδιαφέρον στοιχείο συνιστά το τέλειο περίγραμμα τριγώνου, στο οποίο εντάσσονται ο Χριστός και τα σύμβολα που αντιπροσωπεύουν τη θυσία του. Στη βάση του τριγώνου, στη δεξιά γωνία βρίσκεται ο άρτος και στην αριστερή ο οίνος.
Ο Leonardo, ταυτόχρονα με την αναγγελία της προδοσίας, απεικονίζει τον Ιησού τη στιγμή που ευλογεί το ψωμί και λέει στους αποστόλους: «Λάβετε, φάγετε, αυτό είναι το σώμα μου» και ευλογώντας το κρασί «Πιείτε από αυτό όλοι σας, γιατί αυτό είναι το αίμα μου, που χύνεται για τη συγχώρεση των αμαρτιών». Ωστόσο, το ψωμί και το κρασί δεν έχουν μόνο συμβολικό χαρακτήρα στην εικόνα. Ήταν το ψωμί και το κρασί που καταναλώνονταν κατά τη διάρκεια ενός εβραϊκού γεύματος (εορταστικού Seder ή τυποποιημένου, δεν έχει σημασία), και απεικονίζεται μπροστά από κάθε πρόσωπο της τοιχογραφίας.
Μελετητές και ιστορικοί έχουν αναρωτηθεί σχετικά με το κρασί που περιέχεται στα ποτήρια, από ποια σταφύλια και με ποια τεχνική οινοποίησης θα μπορούσε να έχει παραχθεί. Ο Dr. Patrick McGovern, καθηγητής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια και Διευθυντής του Προγράμματος “Biomolecular Archaeology Project for Cuisine, Fermented Beverages and Health” αναφέρει ότι «στην Ιερουσαλήμ είχαν ιδιαίτερη προτίμηση στα πλούσια, συμπυκνωμένα κρασιά». Σύμφωνα με επιγραφές που βρέθηκαν σε αρχαία μπουκάλια και βαρέλια, τα περισσότερα κρασιά από τους Αγίους Τόπους ήταν κόκκινα. Πιστεύεται ότι οι οινοπαραγωγοί στέγνωναν τα σταφύλια στο αμπέλι ή σε στρώματα στον ήλιο, για να δημιουργήσουν ένα πολύ γλυκό και πυκνό κρασί. Κοινή πρακτική ήταν η ανάμειξη κρασιού με διάφορα πρόσθετα και ιδιαίτερα με ρητίνες δέντρων, όπως το μύρο, το λιβάνι και η ρητίνη του τερέβινθου. «Η ιδέα δεν ήταν μόνο να καλύψουν τα σημάδια αλλοίωσης του κρασιού, αν και αυτό ήταν ένα επιπλέον κίνητρο, αλλά να διατηρήσουν τα κρασιά για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και να παράγουν νέες και συναρπαστικές γεύσεις», αναφέρει ο McGovern. Ο ίδιος δηλώνει ότι θα μπορούσε να παραλληλίσει το κρασί του Μυστικού Δείπνου με το σημερινό Amarone. Το Amarone είναι ένας πλούσιος ξηρός ερυθρός οίνος που παράγεται από αποξηραμένα σταφύλια στη Valpolicella, επαρχία της Βερόνας στην Ιταλία.
Αυτή η θέληση των ανθρώπων να πειραματίζονται αναμειγνύοντας υλικά και δημιουργώντας νέες τεχνικές, μας οδηγεί ξανά στον Leonardo. Η επιθυμία του για πειραματισμό εκφράστηκε σε όλη της την έκταση με τον Μυστικό Δείπνο. Ο καλλιτέχνης απαρνήθηκε την παραδοσιακή τεχνική της νωπογραφίας, που επιβάλλει στον καλλιτέχνη να δουλεύει γρήγορα και δεν επιτρέπει μεταγενέστερες αλλαγές, αφού ο ζωγράφος πρέπει να δουλεύει σε τμήματα σοβά ενώ είναι ακόμα υγρός. Πειραματίστηκε με μία δική του τεχνική, δουλεύοντας με τις χρωστικές ουσίες πάνω σε στεγνό επίχρισμα. Η τεχνική αυτή του επέτρεψε να δουλεύει όλη τη σύνθεση ταυτόχρονα, όπως στην ελαιογραφία, ώστε να μπορεί να κάνει αλλαγές σε αυτό που είχε ήδη ολοκληρώσει, να φροντίσει την κάθε λεπτομέρεια και να δημιουργήσει εκλεπτυσμένα εφέ φωτός. Δυστυχώς, όμως, τα χρώματα δεν απορροφήθηκαν από τον σοβά, και ήδη από το 1517 το έργο άρχισε να παρουσιάζει προβλήματα φθοράς. Στην πάροδο των αιώνων η τοιχογραφία επιδιορθώθηκε αρκετές φορές, κάποιες όμως από τις προσπάθειες αυτές μάλλον προκάλεσαν ζημιές, παρά βελτιώσεις. Η τελευταία επέμβαση που διήρκεσε πάνω από είκοσι χρόνια, από το 1977 έως το 1999, για πρώτη φορά κατάφερε να ανακτήσει τα μέρη που ζωγράφισε ο Leonardo και να αποκαλύψει το έργο όσο το δυνατόν πιο κοντά στην αρχική του εμφάνιση.
Από τον Σεπτέμβριο του 1980, ο Μυστικός Δείπνος, μαζί με την εκκλησία και το Δομινικανό Μοναστήρι της Santa Maria delle Grazie, έχουν χαρακτηριστεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, ως «ένα μοναδικό καλλιτεχνικό επίτευγμα, εξαιρετικής παγκόσμιας αξίας». Ο Μυστικός Δείπνος άσκησε σημαντική επιρροή όχι μόνο στην ανάπτυξη ενός εικονογραφικού θέματος, αλλά και στο πεπρωμένο της ζωγραφικής.
Πηγές:
- Gombrich, E.H. (2000). Το Χρονικό της Τέχνης. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Μορφωτικής Τραπέζης.
- Ρηντ, Χ. κ.ά. (1986). Λεξικό εικαστικών τεχνών. Αθήνα: Υποδομή.
- Χόνορ, Χ. & Φλέμινγκ, Τζ. (1993). Ιστορία της Τέχνης, Τ. 3. Αθήνα: Υποδομή.
- Τόμος 3: Λεονάρντο ντα Βίντσι, στο Art Gallery (2003). DeAgostini Hellas
- https://cenacolovinciano.org/en/museum/the-works/the-last-supper-leonardo-da-vinci-1452-1519/
- https://cenacolovinciano.org/en/inside-thelast-supper/
- https://www.khanacademy.org/humanities/renaissance-reformation/high-ren-florence-rome/leonardo-da-vinci/a/leonardo-last-supper
- https://www.vivino.com/wine-news/searching-for-the-wine-from-the-last-supper
- https://www.penn.museum/sites/biomoleculararchaeology/?page_id=1716
- https://www.npr.org/sections/thesalt/2014/12/25/372727808/what-would-jesus-drink-a-class-exploring-ancient-wines-asks?t=1586787338772
Πηγή: https://beeinart.gr/
