Η επίκληση στην έλλειψη παιδείας ενός λαού είναι το παλιότερο κόλπο στα κατάστιχα των ρητορικών και σοφιστικών κόλπων. αρχής γενομένης με έναν τέτοιον ισχυρισμό, οποιαδήποτε κρατική παρέμβαση θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ώστε να «μπει ο λαός στον σωστό δρόμο». οποιοδήποτε απολυταρχικό καθεστώς θα μπορούσε να βρει ηθικό πάτημα σε αυτόν.
Του Μιχάλη Γκουντή
Εισαγωγή
Αυτό το άρθρο θα είναι λίγο διαφορετικό από αυτά που υπάρχουν σε αυτή τη σελίδα. Δεν θα έχει αυστηρά οικονομικό ή πολιτικό θέμα.
Περισσότερο θα προσπαθήσει να προσεγγίσει πρακτικά και εννοιολογικά τις εξής έννοιες: εκπαίδευση, μόρφωση και παιδεία. Επίσης θα αποτελέσει και βατήρα, σημείο αναφοράς δηλαδή, για μελλοντικά άρθρα. Αλλά, πριν αρχίσουμε να ορίζουμε τις έννοιες, καλό θα ήταν να μιλήσουμε λιγάκι «περί αγωγής».
Περισσότερο θα προσπαθήσει να προσεγγίσει πρακτικά και εννοιολογικά τις εξής έννοιες: εκπαίδευση, μόρφωση και παιδεία. Επίσης θα αποτελέσει και βατήρα, σημείο αναφοράς δηλαδή, για μελλοντικά άρθρα. Αλλά, πριν αρχίσουμε να ορίζουμε τις έννοιες, καλό θα ήταν να μιλήσουμε λιγάκι «περί αγωγής».
Τι είναι «αγωγή»;
Είναι πολύ όμορφη η ελληνική γλώσσα. Μπορούμε, αν δε γνωρίζουμε τη σημασία μίας λέξης, τουλάχιστον να την προσεγγίσουμε ετυμολογικά. Προφανώς, οι σημασίες των λέξεων αλλάζουν ανάλογα τις κοινωνικές και πολιτισμικές επιταγές. Εντούτοις, καμία προσπάθεια ανακάλυψης της σημασίας τους δεν είναι χαμένος κόπος αν γίνει δια της ετυμολογικής οδού.
Βλέποντας τη λέξη «αγωγή», εύκολο είναι να διαπιστώσουμε ότι περιέχει το ρήμα «άγω», οδηγώ. Θα έλεγε κανείς, ότι η αγωγή είναι μία πράξη που οδηγεί ή έχει σκοπό κάτι συγκεκριμένο. Όταν λοιπόν μιλάμε για αγωγή στην ουσία αναφερόμαστε σε μία σκοπούμενη πράξη, με στόχο την εκμάθηση ενός γνωστικού αντικειμένου ή μίας συμπεριφοράς σε κάποιον. Η αγωγή εξ αυτού προκύπτει ότι αποτελεί και αμφίδρομη σχέση. Δε γίνεται να υπάρξει αγωγή χωρίς κάποιον πομπό και κάποιον δέκτη.
Για να εξηγήσουμε τι είναι αγωγή, καλό θα ήταν να δώσουμε ένα παράδειγμα. Ένας υποψήφιος οδηγός ο οποίος μαζί με το δάσκαλό του μαθαίνει να χειρίζεται το αυτοκίνητο του, τελεί υπό ή δέχεται αγωγή. Ένας οδηγός ο οποίος περνάει με το όχημά του από ένα σταυροδρόμι και «μαθαίνει» τα φανάρια, δεν δέχεται αγωγή. Στην πρώτη περίπτωση, η δράση ήταν σκοπούμενη (είχε ως στόχο την εκμάθηση της οδήγησης), άρα αποτελεί και αγωγή. Στη δεύτερη, η απομνημόνευση των φαναριών, έγινε ex post, εμπειρικά δηλαδή. Δεν ήταν στοχευμένη δράση με άλλα λόγια, επομένως θα ήταν λάθος να τη χαρακτηρίζαμε αγωγή.
Η αυτοδιδασκαλία επίσης δεν αποτελεί αγωγή. Αυτό διότι πομπός και δέκτης είναι το ίδιο άτομο. Επίσης, προφανώς, άλλες χρήσεις της λέξης «αγωγή» (όπως φαρμακευτική αγωγή), δεν έχουν ουδεμία σχέση με τους ορισμούς μας σε αυτό το πλαίσιο. Φορείς αγωγής λοιπόν θα μπορούσαν να είναι τα πάντα και οι πάντες εφόσον η δράση τους είναι σκοπούμενη και έχει δέκτη εκμάθησης.
Τι είναι η εκπαίδευση;
Εκπαίδευση δεν είναι τίποτα παραπάνω από την απόκτηση τυπικών προσόντων ως προς έναν τομέα δραστηριοτήτων. Η εκμάθηση γραφής, ανάγνωσης, ηλεκτρολογίας, υπολογιστών κ.τ.λ. αποτελούν στην ουσία και εκπαιδευτικές δραστηριότητες. Με άλλα λόγια η εκπαίδευση αφορά την παροχή και απόκτηση γνώσεων σε έναν ή πολλούς γνωστικούς τομείς τομείς. Ως εκ τούτου ένας εκπαιδευμένος άνθρωπος, είναι αυτός που έχει δεχτεί εκπαίδευση σε έναν τομέα. Παρατηρήστε ότι δε χρειάζεται κάποιος να είναι «καλός στη δουλειά του» για να του προσάψουμε τον χαρακτηρισμό «εκπαιδευμένος». Το ότι έχει δεχτεί εκπαίδευση αρκεί. Η ποιότητα εργασίας του είναι ένα εντελώς διαφορετικό ζήτημα. Εντούτοις, θα μπορούσαμε να προσβάλουμε κάποιον επαγγελματία ως προς την κακή του ποιότητα αποκαλώντας τον «ανεκπαίδευτο».
Η εκπαίδευση ως σκοπός και ως στόχος (π.χ. η εκπαίδευση σε μία πολεμική τέχνη), ipso facto, δηλαδή εξ ορισμού, εκ των πραγμάτων, παρέχεται μέσω αγωγής (δηλαδή κάποιος πομπός διδάσκει έναν δέκτη). Μπορεί όμως να πραγματοποιηθεί και μέσω αυτοδιδασκαλίας (δηλαδή χωρίς αγωγή). Κάποιος θα μπορούσε να εκπαιδεύσει τον εαυτό του να παίζει κιθάρα (αυτοδίδακτος που λέμε) ή να οδηγεί κ.ο.κ. Να σημειώσουμε ότι η εκπαίδευση αφορά μόνο την απόκτηση γνώσεων και πληροφοριών/προσόντων και τίποτα παραπάνω. Οι άλλες έννοιες καλύπτουν τα υπόλοιπα.
Φορείς εκπαίδευσης θα μπορούσαν να είναι: το σχολείο, η οικογένεια, φροντιστήριο κ.ο.κ, γενικά οποιοσδήποτε θεσμός έχει ως σκοπό την παροχή προσόντων και γνώσεων.
Τι είναι η μόρφωση;
Μόρφωση. Μορφώνω, δίνω μορφή. Μορφή σε τι όμως; Θα λέγαμε ότι η μόρφωση αφορά το «καλούπωμα» της γνώσης. Φυσικά όταν κάποιος ακούει τη λέξη καλούπι, στο μυαλό του θα έχει κάτι αρνητικό, ήτοι την στείρα απομνημόνευση και παπαγαλία. Όχι στη δική μας περίπτωση όμως καθώς χρησιμοποιούμε τον όρο διαφορετικά. Μόρφωση στην ουσία είναι η συνδυαστική χρήση και κατανόηση όλης της έως τώρα αποκτηθείσας γνώσης μέσω της εκπαίδευσης. Η γνώση δηλαδή παίρνει μορφή και παύει να είναι κατηγοριοποιημένη σε τομείς και μπορεί να συνδυάζεται και να χρησιμοποιείται κατά το δοκούν.
Ένας άνθρωπος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μορφωμένος όταν έχει κατανόηση ενός ευρέος φάσματος γνωστικών αντικειμένων. Ένας άνθρωπος θα μπορούσε να είναι μορφωμένος, όχι μόνο όμως διότι γνωρίζει οικονομικά, ιστορία, φιλοσοφία ή φυσικές επιστήμες, αλλά επειδή μπορεί και χρησιμοποιεί αυτό το γνωστικό υπόβαθρο για να αναλύει τον κόσμο γύρω του, να ερμηνεύει συμπεριφορές και να μεταδίδει αυτό που εκείνος αντιλαμβάνεται με κάποια ικανή επιχειρηματολογία και λογική συνοχή στους γύρω του.
Θα λέγαμε επίσης ότι ένας μορφωμένος άνθρωπος έχει πάντα και την ικανότητα να επαναπροσδιορίζει τις αντιλήψεις του, να ενσωματώνει νέα γνώση και να αναθεωρεί την παλιά. Δε χρειάζεται επίσης να είναι αλάθητος ή παντογνώστης. Ένας μορφωμένος άνθρωπος θα μπορούσε να έχει εντελώς απάνθρωπες αντιλήψεις, να είναι δέσμιος προκαταλήψεων ή να είναι εγγενώς ένας «κακός» άνθρωπος. Η μόρφωση δεν έχει να κάνει με την ποιότητα του χαρακτήρα κάποιου. Κάποιος θα μπορούσε να είναι εριστικός και κακεντρεχής αλλά να είναι ταυτόχρονα άτομο υψηλής μόρφωσης.
Κλείνοντας, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι η μόρφωση είναι σε μεγάλο βαθμό αυτοδημιούργητη από το ίδιο το άτομο. Δηλαδή, αποτελεί σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα ατομικής προσπάθειας και ενασχόλησης του ατόμου με την αποκωδικοποίηση και σύνθεση της όλης γνώσης του. Είναι αυτό που «μένει» όταν απογυμνώσουμε κάποιον από τα τυπικά του προσόντα, από τη γνώση του.
Τι είναι παιδεία;
«Παιδεία» είναι ένας πολύ γενικός όρος που αφορά την κατοχή και εμφάνιση κοινωνικά αποδεκτών συμπεριφορών. Συχνά αναφερόμαστε στους Έλληνες ως έχοντες μηδενική παιδεία, ή κάνουμε λόγο για κυκλοφοριακή παιδεία και παιδεία στα γήπεδα. Στην ουσία η λέξη χρησιμοποιείται για να περιγράψει συμπεριφορές και νοοτροπίες. Κάποιος λοιπόν μπορούμε να πούμε ότι έχει «παιδεία» όταν συμβαδίζει και την ηθική πυξίδα ενός δεδομένου κοινωνικού συνόλου.
Για παράδειγμα, ένας φίλαθλος έχει αθλητική παιδεία όταν δεν βρίζει, πανηγυρίζει κόσμια και δε δημιουργεί επεισόδια. Ένας στρατιωτικός έχει «παιδεία» όταν υπακούει εντολές και δίνει καλό παράδειγμα στους συμπολεμιστές του. Για έναν αριστερό κάποιος ενδεχομένως είναι άτομο με παιδεία όταν αντιτίθεται στο κεφάλαιο, υποστηρίζει την εργατική τάξη. Για ένα λιμπερταριανό κάποιος διακατέχεται από πνεύμα με παιδεία όταν δεν παραβιάζει τα αρνητικά δικαιώματα των ατόμων, δεν επικοινωνεί την επιθετική βία ή στηρίζει την ελεύθερη αγορά.
Παρατηρήστε ότι το ποιος διακατέχεται από παιδεία είναι έως έναν βαθμό υποκειμενικό. Αυτό διότι κάθε άτομο και επομένως κοινωνικό σύνολο, έχει δικά του κριτήρια κατάταξης των διάφορων συμπεριφορών που παρατηρεί. Αν και θα λέγαμε ότι κάθε κοινωνία ή ομάδα ατόμων παρουσιάζει μία στοιχειώδη σύγκλιση στα κριτήριά της, δε θα ήταν αυθαίρετη η υπόθεση ότι γενικά παιδεία έχει αυτός που εμείς υποκειμενικά ούτως κρίνουμε.
Φορείς παιδείας : Κυριολεκτικά τα πάντα θα μπορούσαν να ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία.
Σχέση εκπαίδευσης, μόρφωσης και παιδείας
Ο λόγος που θεωρώ ότι συγχέουμε τις παραπάνω έννοιες, είναι ακριβώς το ότι δεν έχουμε αναρωτηθεί τη μεταξύ τους σχέση είτε αυτή είναι στατιστική (δηλαδή θετικά ή αρνητικά συσχετισμένη) είτε αιτιοκρατική.
Εκπαίδευση σε σχέση με τη μόρφωση και την παιδεία
Ενδιαφέρον θα ήταν να παρατηρήσουμε και τη σχέση ανάμεσα σε αυτές τις έννοιες. Αλληλοσυμπληρώνουν η μία την άλλη; Λειτουργούν και υπάρχουν ανεξάρτητα; Είναι αναμφίβολα ένα ενδιαφέρον ζήτημα προς διερεύνηση.
Αρχικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι η αγωγή μπορεί να διατρέχει και τις τρεις έννοιες. Αυτό διότι έως κάποιο βαθμό η γνώση, η σύνθεση της γνώσης και η συμπεριφορά (εκπαίδευση, μόρφωση και παιδεία αντίστοιχα) αποτελούν και αποτέλεσμα διδασκαλίας και στοχευμένης δράσης.
Ένα εκπαιδευμένο άτομο μπορεί να είναι μορφωμένο αλλά και όχι. Μπορεί να έχει παιδεία (ας θεωρήσουμε για ευκολία ότι υπάρχουν οικουμενικά αντικειμενικά κριτήρια ως προς αυτό), μπορεί και όχι. Ένας καταπληκτικός ηλεκτρολόγος μηχανικός, γνώστης της εργασίας του και τρομερά εξειδικευμένος μπορεί να έχει ανύπαρκτη κατανόηση της λειτουργίας του κόσμου γύρω του, ή να μην είναι σε θέσει να επιχειρηματολογήσει για καμία του θέση. Να είναι δηλαδή γνώστης του αντικειμένου του και μόνο χωρίς κάποια περεταίρω προσωπική αναζήτηση να έχει συμβεί εκ μέρους του. Επίσης θα μπορούσε να πετάει τα σκουπίδια του στο χώμα, να είναι αθυρόστομος, βίαιος και αγενής, επομένως να μην έχει καμία παιδεία.
Φυσικά, το αντίστροφο είναι εξίσου πιθανό. Ένας εκπαιδευμένος άνθρωπος να είναι είναι και μορφωμένος και να έχει παιδεία. Αυτό που θα θέλαμε να διασαφηνίσουμε είναι ότι η εκπαίδευση δεν είναι ικανή συνθήκη για μόρφωση και παιδεία.
Σχέση μόρφωσης-εκπαίδευσης
Θα λέγαμε αντιθέτως, ότι η εκπαίδευση είναι έως ένα βαθμό και αναγκαία προϋπόθεση για τη μόρφωση. Γιατί; Διότι η μόρφωση, ως έχουσα σχέση με τη σύνθεση προϋπάρχουσας γνώσης, απαιτεί και την λήψη γνώσης μέσω κάποιου μηχανισμού εκ των προτέρων. Εφόσον η γνώση παρέχεται κυρίως μέσω της εκπαίδευσης, τότε θα λέγαμε ότι η εκπαίδευση είναι και ο στατιστικά σημαντικότερος δρόμος προς την μόρφωση. Χωρίς την ύπαρξη γνώσης και μηχανισμών σύνθεσής της, μόρφωση δεν μπορεί να επιτευχθεί.
Μόρφωση και παιδεία
Όπως η εκπαίδευση δεν οδηγεί απαραίτητα και στη μόρφωση, έτσι και η μόρφωση δεν οδηγεί κατ’ ανάγκη στην παιδεία. Η παιδεία αφορά κυρίως συμπεριφορά και νοοτροπία. Φυσικά κάποιος μορφωμένος άνθρωπος θα μπορούσε να εξάγει πιο εύκολα την πιο κοινώς αποδεκτή συμπεριφορά και να την εξασκήσει. Αλλά αυτό δεν κάνει τη μόρφωση ούτε αναγκαία, ούτε και ικανή συνθήκη για παιδεία. Θα λέγαμε ότι η παιδεία αποκτάται μέσω της έκθεσης σε παραδείγματα τα οποία συμφωνούν με ένα συγκεκριμένο είδος αρχών. Ένας άνθρωπος που έχει λάβει άριστη εκπαίδευση και έχει καταφέρει να συνθέσει τη γνώση αυτή, ενδέχεται να έχει ως παραδείγματα άτομα τα οποία δε χαρακτηρίζονται από την…απέραντη παιδεία τους. Αντιθέτως, ένας αγράμματος και αμόρφωτος άνθρωπος θα μπορούσε να είναι υπόδειγμα παιδείας.
Επίλογος με χρήσιμα συμπεράσματα
Έχοντας παραθέσει την ανάλυσή μας θα μπορούσαμε να εξάγουμε μερικά χρήσιμα συμπεράσματα:
Όταν αναφερόμαστε στο κρατικό σύστημα παιδείας, ή στο Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων, στην ουσία μιλάμε κατ’ ευφημισμό.
Η παιδεία είναι το απαύγασμα της επίδρασης απείρων παραγόντων στη διάπλαση ενός ατόμου. Το Υπουργείο είναι υπεύθυνο σίγουρα για την εκπαίδευση, αλλά όχι για την παιδεία του παιδιού. Για την όποια παιδεία λαμβάνεται ή επιδεικνύεται εν τέλει από το παιδί θα λέγαμε ότι υπεύθυνοι είμαστε όλοι όσοι αποτελέσαμε μέρος του κοινωνικού περιβάλλοντος του παιδιού. Εξάλλου, σίγουρα ο καθένας μας θα μπορούσε να μας αναφέρει και παραδείγματα μαθητών που δεν «απορρόφησαν» τις «παιδευτικές» προθέσεις του κρατικού συστήματος εκπαίδευσης αλλά υιοθέτησαν παραδείγματα εκτός αυτού.
Η αναφορά στην «έλλειψη παιδείας» ενός λαού είναι παραπλανητική.
Πρώτον, ποια είναι τα κριτήρια με τα οποία κάνουμε μία τέτοια αξιολόγηση; Είναι προσωπικά ή αντικειμενικά; Αντικειμενικά ως προς τι ακριβώς; Υπάρχει κάτι τέτοιο; Στους ανθρώπους με ελλειμματική παιδεία συμπεριλαμβάνεται και ο ομιλών ή αφήνει βολικά τον εαυτό του απ’ έξω; Η επίκληση στην έλλειψη παιδείας ενός λαού είναι το παλιότερο κόλπο στα κατάστιχα των ρητορικών και σοφιστικών κόλπων. Αρχής γενομένης με έναν τέτοιον ισχυρισμό, οποιαδήποτε κρατική παρέμβαση θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ώστε να «μπει ο λαός στον σωστό δρόμο». Οποιοδήποτε απολυταρχικό καθεστώς θα μπορούσε να βρει ηθικό πάτημα σε αυτόν. Είναι άκρως επικίνδυνη μία τέτοια άποψη.
Τα τυπικά προσόντα ενός πολιτικού υποψηφίου δεν πρέπει να μας λένε τίποτα με την πρώτη ματιά.
Ούτε οι προηγούμενες εμπειρίες του και η εργασιακή του εμπειρία. Διότι αυτά αφορούν εκπαίδευση και όχι μόρφωση. Το ότι κάποιος έχει δει πράγματα «από πρώτο χέρι» ή ότι έχει «ζήσει δύσκολα χρόνια» άρα επομένως και ξέρει καλύτερα από εμάς, είναι ένας αυθαίρετος ισχυρισμός. Δε σημαίνει ότι έχει καταφέρει να φτάσει στο επίπεδο σύνθεσης και ερμηνείας όλης της συσσωρευμένης γνώσης του. Η πραγματικότητα το έχει αποδείξει περίτρανα με την οικονομική κατάσταση και τη διαχείριση των οικονομικών του κράτους από σπουδαγμένος και καταρτισμένους οικονομολόγους.
Τέλος, η ηλικία έχει ελάχιστη σχέση με το πόσο κάποιος θα μπορούσε να θεωρηθεί μορφωμένος και γνώστης.
Είναι αυθαίρετο κριτήριο το οποίο βολικά γίνεται αντικείμενο επίκλησης σε συζητήσεις ελλείψει επιχειρημάτων. Τα λεγόμενα και η λογική αλληλουχία των είναι αυτά που κρίνουν την ποιότητα ενός ομιλητή. Όχι τα χρόνια εμπειρίας που βαραίνουν τις πλάτες του.
Πηγή:https://www.eleytheriagora.gr
