Του Εκπαιδευτικού ΠΕ 70 Νικολάου Γεωργίου
Διαβάζοντας …. τη βυζαντινή εικόνα της Γέννησης του Χριστού
«Χριστός γεννάται δοξάσαται»
Η Γέννηση του Χριστού γιορτάζεται από την Ορθόδοξη Εκκλησία δοξολογικά και συνάμα κατανυκτικά. Η υμνογραφία και η εικονογραφία με θαυμαστό τρόπο εκφράζουν το μέγα και θαυμαστό γεγονός.
Μέσα στον χώρο της Εκκλησίας ο ορθόδοξος χριστιανός ζει το μυστήριο της σαρκώσεως με τις αισθήσεις του που μεταμορφώνονται για να γίνουν μέσα επικοινωνίας με το άρρητο.
Παραστάσεις με θέμα τη Γέννηση του Χριστού απαντώται από την παλαιοχριστιανική εποχή, αλλά η εικόνα, με ολοκληρωμένο τον εικονογραφικό τύπο, εμφανίζεται κυρίως στα χρόνια μετά την εικονομαχική ταραχή, στην ακμή της μεσοβυζαντινής περιόδου, ακολουθώντας κατοπινά μια πορεία με μικρές παραλλαγές ανάλογες με τις συνθήκες τόπου και χρόνου.
Η εικόνα της Γέννησης του Χριστού στηρίζεται στη μαρτυρία της Αγίας Γραφής και στην Ιερή Παράδοση της Εκκλησίας μας καθώς και στην πλούσια λειτουργική υμνολογία της Εορτής των Χριστουγέννων.
Στο κέντρο της εικόνας υψώνεται βουνό «βραχώδες, αλλ᾿ εύχαρι και φωτεινόχρωμο» (Φ. Κόντογλου, Έκφρασις της Ορθοδόξου Εικονογραφίας) με μια μεγάλη σκοτεινόχρωμη σπηλιά.
Η φάτνη εικονίζεται μέσα στο σκοτεινό σπήλαιο. Το μαύρο σπήλαιο συμβολίζει τον κόσμο που ήταν σκοτισμένος από την αμαρτία. Έτσι για να πλησιάσει την άβυσσο, ο Χριστός τοποθετεί μυστικά τη Γέννησή Του στο βάθος του χάσματος, όπου το κακό ζει στην τελευταία του πυκνότητα.
Η σπηλιά υποδηλώνει τη σκοτεινιά του προχριστιανικού κόσμου στην οποία θα λάμψει το χαρούμενο, λυτρωτικό φως «ο λαός ο καθήμενος εν σκότει είδε φως μέγα και τοις καθημένοις εν χώρα και σκια θανάτου φως ανέτειλεν αυτοίς» (Ματθ. 4, 16).
Ο Χριστός, το Φως του κόσμου, είναι ο καθήμενος «εν σκότει και σκια θανάτου». Το σκοτεινόχρωμο σπήλαιο υποδηλώνει επίσης και τον Άδη που θα φωτίσει ο Χριστός με την Ανάστασή Του.
Μέσα στη σπηλιά τοποθετείται η κτιστή φάτνη με τον σπαργανωμένο, αρτιγέννητο νήπιο Χριστό. Δίπλα η Παναγία Μητέρα πάνω σε στρώμα κάθεται ή είναι μισοξαπλωμένη και σε μεταγενέστερους χρόνους γονατίζει ευλαβικά.
Η Παναγία είναι η μορφή, που διακρίνεται για το μέγεθός της και την κεντρική θέση που κατέχει στην εικόνα. Η ανάλαφρη στάση της υποδηλώνει την απουσία του πόνου και την παρθενική Γέννηση του Χριστού. Η υμνολογία της Εκκλησίας μας είναι σαφέστατη και υμνωδεί ότι η Θεοτόκος γέννησε ανώδυνα. Η ανακεκλιμένη στάση στην ορθόδοξη παράδοση τονίζει το ανθρώπινο στοιχείο και τη μητρική τρυφερότητα, η οποία δεν εμφανίζει ωδίνες τοκετού.
Η θέα του σπαργανωμένου Θείου Βρέφους μάς παραπέμπει και σε μορφές νεκρών σαβανωμένων, όπως ο Λάζαρος, προοικονομώντας έτσι το σάβανο και την Ταφή του Κυρίου. Η φάτνη, το σπήλαιο, τα σπάργανα είναι όλα δείγματα της κένωσης της Θεότητας και της Άκρας Ταπείνωσής Του.
Μέσα στο σπήλαιο και πίσω από τη φάτνη προβάλλουν τα κεφάλια τους δύο αγαθά ζώα, βόδι και ονάριο. Ο αγιογράφος εμπνέεται από την προφητεία του Ησαΐα:
«…έγνω βους τον κτησάμενον και όνος την φάτνην του Κυρίου αυτού. Ισραήλ δε με ουκ έγνω…».
Έξω από το σπήλαιο στο ένα άκρο της εικόνας κάθεται συλλογισμένος ο Ιωσήφ για να τονιστεί έτσι το «αμέτοχον» του Ιωσήφ στη Σάρκωση του Χριστού. Ο Ιωσήφ δεν είναι ο πατέρας του βρέφους, αλλά ο στοργικός προστάτης της Αγίας Οικογένειας. Ο Ιωσήφ εικονίζεται σκεφτικός και στηρίζει το κεφάλι του με το αριστερό χέρι. Κοντά του βλέπουμε έναν βοσκό στηριγμένο στην γκλίτσα του. Στο πρόσωπό του οι Πατέρες της Εκκλησίας μας βλέπουν τον Πειρασμό που σπέρνει στην ψυχή του Ιωσήφ την αμφιβολία. Το σκεφτικό πρόσωπο του Ιωσήφ δείχνει άνθρωπο που, αν και προειδοποιήθηκε από τον άγγελο, βρέθηκε μπροστά σε μεγάλα μυστήρια που η αδύνατη ανθρώπινη φύση του δεν μπορεί να κατανοήσει, παρά μόνο με την πίστη. Η καλοπροαίρετη αμφιβολία του Ιωσήφ είναι η αιώνια πάλη του ανθρώπου να ξεπεράσει τη λογική και τον εγωισμό και να αφεθεί στο μυστήριο της πίστεως με ταπείνωση.
Στο άλλο άκρο της εικόνας παρατηρούμε το πρώτο λουτρό του Θείου Βρέφους που γίνεται με τη βοήθεια δύο γυναικών· συχνά η μία δοκιμάζει με το χέρι της τη θερμοκρασία του νερού.
Το πρώτο λουτρό που βλέπουμε στην εικόνα δεν περιγράφεται στα Ευαγγέλια, αλλά προέρχεται από το απόκρυφο ευαγγέλιο του Ιακώβου. Η μαία είναι η Σαλώμη και η άλλη η βοηθός της, που τις προσκάλεσε ο Ιωσήφ για να βοηθήσουν τη Θεοτόκο. Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε ότι ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης αναφέρει ότι «το να ιστορούνται γυναίκες τινές πλύνουσαι τον Χριστόν εν λεκάνη, ως οράται εν πολλαίς εικόσι της Χριστού Γεννήσεως, τούτο είναι παντάπασιν ατοπώτατον».
Εξηγώντας αυτή τη θέση του ο άγιος λέει ότι η Θεοτόκος δε γέννησε με πόνους και ωδίνες όπως οι άλλες γυναίκες, έτσι το Θείο Βρέφος ήταν καθαρό από την ακαθαρσία για να χρειάζεται η σκηνή του λουτρού.
Στο επάνω μέρος οι ολόσωμοι Άγγελοι προσκυνούν και δοξολογούν τον «τεχθέντα Θεόν» και με χαρά αναγγέλουν στους τσοπάνους, το χαρούμενο μήνυμα της Γέννησης του Σωτήρα. Οι άγγελοι εκπληρώνουν το διπλό τους λειτούργημα: δοξολογούν τον Θεό και φέρνουν τα «ευαγγέλια» (= τις καλές αγγελίες) στους ανθρώπους. Ένα τμήμα είναι προς τα πάνω, προς τον Θεό, κι ένα άλλο προς τα κάτω, προς τους ανθρώπους.
Oι ποιμένες, που ξενυχτώντας βόσκουν τα κοπάδια τους, δέχονται εκστατικοί το άγγελμα. Συχνά ένας απ᾿ αυτούς παίζει το σουραύλι του, ενώ ένας άλλος συνομιλεί με τον Ιωσήφ. Οι ποιμένες αντιπροσωπεύουν τους Ισραηλίτες εκείνους που αποδέχθηκαν αμέσως το καλό άγγελμα της σωτηρίας «ετέχθη σήμερον σωτήρος εστίν Χριστός Κύριος». Είναι όλοι οι ανοιχτόκαρδοι και καλοκάγαθοι άνθρωποι, οι απλοϊκοί και ταπεινοί που χωρίς δυσκολία και πολλές αμφιβολίες αγωνίζονται στον δρόμο της σωτηρίας.
Η σύνθεση ολοκληρώνεται με την προσκύνηση των Μάγων, που έρχονται ντυμένοι με τις εξωτικές τους στολές και κομίζοντας τα βασιλικά τους δώρα. Ο λαμπρός αστέρας, που τους οδηγούσε, έχει σταθεί πάνω από το σπήλαιο «ωσάν δροσοσταλίδα κρεμασμένη άνωθεν της κεφαλής του Χριστού» (Φ.Κόντογλου Έκφρασις της Ορθοδόξου Εικονογραφίας). Οι Μάγοι, άλλοτε πεζοί και άλλοτε έφιπποι αντιπροσωπεύουν τους ειδωλολάτρες, που θα αποτελέσουν την από τους εθνικούς προερχόμενη εκκλησία. Οι Μάγοι εικονίζονται με διαφορετική ηλικία για να υποδηλωθεί ότι ο Χριστός φωτίζει όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα από ηλικία.
Τι συμβολίζουν, άραγε, τα δώρα τα οποία οι Μάγοι προσέφεραν στον ενσαρκωμένο Θεό; Λίβανος, σμύρνα, χρυσός είναι τα δώρα που έφεραν «οι μάγοι εξ Aνατολής» στο θεϊκό βρέφος. Ο λίβανος είναι μια ευώδης ρητίνη που συλλέγεται με τομή στον λεπτό φλοιό του δέντρου βουσουελλία η καρτέρειος. Φύεται στις αμμώδεις εκτάσεις της Αραβίας, της Σομαλίας, των Ινδιών και του Λιβάνου. Χρησιμοποιήθηκε σαν θυμίαμα για κοσμική και λατρευτική χρήση από τα πανάρχαια χρόνια (Αιγύπτιοι, Βαβυλώνιοι, Εβραίοι). Eυώδης ρητίνη είναι και η σμύρνα, που εκκρίνεται από τον φλοιό του φυτού μύρα η κομμιοφόρος (ή και άλλων συγγενών φυτών που φύονται στην Αραβία και την Αιθιοπία). H σμύρνα χρησιμοποιούνταν ευρύτατα στην ιατρική, ενώ, όταν ο Ιησούς ήταν στον σταυρό, Τού χορηγήθηκε σμύρνα ως καταπραϋντικό του πόνου, ενώ, κατά την παράδοση, με σμύρνα και αλόη αλείφθηκε το τίμιο σώμα Του, όταν εξέπνευσε.
Η επιλογή των συγκεκριμένων δώρων δεν είναι χωρίς σημασία. Eίναι δώρα πολύτιμα, τόσο για τη χρηστική τους αξία όσο και για την υψηλή συμβολική αξία που τα περιβάλλει. Το χρυσάφι, με τη λάμψη του και τον αναλλοίωτο χαρακτήρα του, είναι δώρο για βασιλικές γεννήσεις, ο λίβανος ήταν δηλωτικός της θεϊκής ιδιότητας του Ιησού («Κατευθυνθήτω η προσευχή μου ως θυμίαμα ενώπιόν σου» - Ψαλμός του Δαβίδ) ενώ η σμύρνα της θνητής του ιδιότητας. (Ειρηναίος Λουγδούνου - 2ος αι.). Για τη σμύρνα μάλιστα προσθέτει ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός: «Την σμύρναν επήγαν ως τριήμερον νεκρόν, όπου έμελλε να γίνη, διότι τον Χριστόν με σμύρναν τον ήλειψαν και τον έθηκαν εις τον τάφον, καθώς το ιερόν Ευαγγέλιον μαρτυρεί».
Τέλος η μοναδική ακτίνα που εξέρχεται από τον ουρανό και καταλήγει στο σπήλαιο πάνω από το Βρέφος, συμβολίζει τη μία ουσία του Θεού, αλλά χωρίζεται σε τρεις λάμψεις για να προσδιορίσει τη συμμετοχή των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδας στην οικονομία της σωτηρίας.
Τα διαφορετικά χρονικά γεγονότα που διαδραματίζονται στην εικόνα, η Θεία Γέννηση, η οδοιπορία των Μάγων και η ταυτόχρονή τους προσκύνηση, η Δοξολογία των Αγγέλων και ο ευαγγελισμός των ποιμένων καταδεικνύουν την απελευθέρωση από το χρόνο. Η Εκκλησία ζει το αιώνιο παρόν. Η Γέννηση είναι μυστήριο εξωχρονικό, αλλά και ιστορικό. Γιατί ο Χριστός που γεννήθηκε τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή δεν έπαψε να είναι «προ των αιώνων Υπάρχων» ο Άχρονος Υιός.
Η Ορθόδοξη παράσταση της Γέννησης του Χριστού έχει οργανωθεί αντιρρεαλιστικά και συμβολικά συνθέτοντας στοιχεία από την πραγματικότητα με πνευματικά και διαχρονικά. Το βουνό, το σπήλαιο, η φάτνη, τα ζώα συνυπάρχουν με τον χρυσό κάμπο που είναι ο πνευματικός χώρος του ουρανού. Έτσι η εικόνα αμέσως παρουσιάζει τη σύνθεση του γήινου και του ουράνιου, του ανθρώπινου και του θείου. Η ορθόδοξη ζωγραφική ούτε ανθρωποποιεί την παράσταση σαν μία παχυλή ειδωλοποίηση των μορφών ή μία απλή αφήγηση, ούτε πάλι την απογυμνώνει από την ιστορικότητα αφαιρώντας τις αναφορές στην πραγματικότητα. Η πνευματική και καλλιτεχνική αυτή κατεύθυνση παρέχει στον ζωγράφο πολλές ελευθερίες όπως π.χ. την υπέρβαση των φυσικών αναλογιών των παριστανομένων μορφών και την ανάπλασή τους μέσα στην εικόνα σύμφωνα με τη δεσπόζουσα κεντρική ιδέα. Η απεικόνιση της Γέννησης, όπως αυτή ιστορείται στην Ορθοδοξία είναι δείγμα έκφρασης του μέτρου μεταξύ του θείου και του ανθρωπίνου, χωρίς να αποκλίνει από το βάθος της θεολογίας και της διδασκαλίας της Εκκλησίας.
Καλά και ευλογημένα Χριστούγεννα !
Νικόλαος Γεωργίου
Εκπαιδευτικός ΠΕ 70
Πηγές - Βιβλιογραφία:
· Αρχιμανδρίτη Μελετίου Βαδραχάνη, Θεολογική ερμηνεία της Εικόνας της Γέννησης του Χριστού
· Αρχιμανδρίτη Χερουβείμ Βελέτζα, Ερμηνεία της Εικόνας της Γεννήσεως
· Κατηχητικά Σχολεία Αραδίππου Κύπρου, Περιγραφή της βυζαντινής Εικόνας της Γέννησης του Χριστού
· Κωνσταντίνου Στρατηγόπουλου, Ανάλυση της θεολογίας της Εικόνας της Γεννήσεως του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού
· Φώτη Κόντογλου, Έκφρασις της Ορθοδόξου Εικονογραφίας
· Φώτιου Ι.Μάλαινου, Η βυζαντινή Εικόνα της Γεννήσεως του Χριστού/Θεολογική και ιστορική προσέγγιση
