«Το καρναβάλι δεν είναι μια γιορτή που προσφέρεται στον λαό, αλλά μια γιορτή που προσφέρει ο λαός στον εαυτό του» : Έτσι ο Γκαίτε σχολιάζει την εμπειρία του ρωμαϊκού καρναβαλιού, ύστερα από το ταξίδι του στην Ιταλία το 1787. Μάλιστα εκείνη την εποχή, διάφοροι επιφανείς Ευρωπαίοι ταξιδιώτες κατέγραφαν στα σημειωματάρια τους πως «το υπόλοιπο του χρόνου περνάμε θυμίζοντας το τελευταίο καρναβάλι και το άλλο μισό περιμένοντας το επόμενο».
Μέχρι τις αρχές του εικοστού αιώνα, το καρναβάλι ήταν μια εκρηκτική επανάληψη, μια στιγμή προσωρινής διακοπής ολόκληρου του επίσημου συστήματος, με τις απαγορεύσεις και τους ιεραρχικούς φραγμούς του. Για λίγο, η ζωή άφηνε τη συνήθη, νομιμοποιημένη και αφιερωμένη τροχιά της για να μπει στη σφαίρα της ουτοπικής ελευθερίας. Κατάσταση αναστολής λοιπόν, διακοπής της τυπικής ασφυκτικής καθημερινότητας, μια κατάσταση ρήξης και πλεονάσματος προς κάτι λυτρωτικό. Το επιθετικό και παιχνιδιάρικο πνεύμα του έρχεται σε αντίθεση με τη Σαρακοστή, αλλά και με τον υπόλοιπο χρόνο. Είναι ένα πάρτι από τη φύση του κινητό, ευμετάβλητο, έτοιμο να πάρει τη μορφή των αναγκών όσων το βιώνουν, να προσαρμοστεί στους τόπους και τους χρόνους όσων ζουν εκεί. Μια ευφάνταστη στιγμή, ικανή να ενισχύσει τις κοινότητες και ταυτόχρονα να καταρρίψει ατομικές ταυτότητες, με τις άκαμπτες και δυαδικές διακρίσεις τους: γυναίκα-άνδρας, άνθρωπος-ζώο. Στο καρναβάλι όλα διολισθαίνουν σε μια γόνιμη αδιαφορία, στην οποία ανακτάται η ελευθερία του δυνατού. Έτσι λένε ιστορικοί περασμένων καρναβαλιών. Αλλά ισχύει και σήμερα;
Εξάπαντος, κάθε καρναβάλι είναι χαρούμενο με τον δικό του τρόπο. Άλλωστε, το καρναβάλι λειτουργεί ως σύνδεσμος μεταξύ ομάδων, μεταξύ κομματιών που η καθημερινότητα και οι κοινωνικές διαφορές τείνουν να σκορπίσουν. Η εκφραστική του φόρτιση, η δύναμη της αδιαφορίας που κουβαλά μαζί της, ανακατεύει τα χαρτιά και αλλάζει τους κανόνες του παιχνιδιού. Αυτό είναι ένα από τα ιστορικά χαρακτηριστικά του καρναβαλιού, που μπορεί να θεωρηθεί ως μια κολοσσιαία θεατρική παράσταση, στην οποία οι κεντρικοί δρόμοι και οι πλατείες μετατρέπονται σε σκηνή, η πόλη σε θέατρο χωρίς τοίχους και οι κάτοικοι σε ηθοποιούς και θεατές που παρατηρούν τη σκηνή από το μπαλκόνι. Δεν υπάρχει πραγματική διάκριση μεταξύ ηθοποιών και θεατών, και η αδιαφορία των ρόλων φέρνει μαζί της μια μόνιμη ενεργοποίηση, την αδυναμία διατήρησης μιας παθητικής στάσης – καταρχάς απέναντι στο καρναβάλι και στον κόσμο γύρω του. Με αυτόν τον τρόπο, το καρναβάλι είναι σχεδόν μια ανθρώπινη αναγκαιότητα ούτως ώστε να μεταμορφώσουμε την πραγματικότητα ή τουλάχιστον να φανταστούμε μια άλλη, αν αυτή που ζούμε δεν μας ταιριάζει. Μια ανάγκη τόσο οικεία που ξεχειλίζει αβίαστα.
Το καρναβαλικό πνεύμα ωστόσο δεν περιορίζεται σε μία ανατροπή της πραγματικότητας, σκηνοθετώντας το ακριβώς αντίθετό της, αλλά σκίζει το πέπλο του αναπόφευκτου και αποκαλύπτει την αυθαίρετη και συμβατική φύση του. Το καρναβάλι αποκαλύπτει τη δυνατότητα άλλων κόσμων, εντελώς διαφορετικών από αυτόν που ζούμε σήμερα, και μας εμπλέκει ενεργά στη σύλληψη και τη δημιουργία τους, έστω και δυνητικά. Με τον τρόπο του, με την ανώμαλη έκρηξη των χρωμάτων και το σπάσιμο των επιβεβλημένων ρόλων, με τη φόρτιση της μέθης και της ανεξέλεγκτης χαράς ικανή να τροφοδοτεί εικόνες και ουτοπίες, το καρναβάλι είναι πραγματικό αντίδοτο απέναντι στην απουσία εναλλακτικών – αντίδοτο στον καπιταλιστικό ρεαλισμό.
Κάποτε, μπροστά σε βαριές αδικίες και ανισότητες, ο λαός μπορούσε να γίνει «βασιλιάς» για μια μέρα, κοροϊδεύοντας τους ισχυρούς παρενοχλώντας τους: κατά κάποιο τρόπο, το καρναβάλι τότε ήταν ένα όργανο κοινωνικού ελέγχου, στο οποίο η αναστολή ορισμένων ταμπού απλώς υπογράμμιζε την αξία τους. Όμως το παιχνίδι δεν λειτουργούσε πάντα σωστά. Η συναρπαστική δύναμη του καρναβαλιού, που καταστρέφει τα πάντα και ανανεώνει τα πάντα με τις βακχικές τελετουργίες του, ήταν τόσο διάχυτη που φούντωνε τις ψυχές πέρα από αυτό που επιτρεπόταν και ανάγκασε τις αρχές να το σταματήσουν. Δεν είναι καθόλου αλήθεια ότι κάθε αστείο μετράει στο Καρναβάλι. Μερικές φορές, το καπάκι της κατσαρόλας φούντωνε και οι λαϊκές ιεροτελεστίες μετατρέπονταν σε φασαρίες. Αυτό μαρτυρούν τα πολυάριθμα διατάγματα που, ανά τους αιώνες, έχουν εκδοθεί σε όλη την Ευρώπη για την απαγόρευση της οπλοφορίας στις γιορτές. Σε καιρούς κρίσης ή πείνας, μάλιστα, ήταν εύκολο για τους εξαντλημένους πληθυσμούς να μετατρέψουν τα γιορτινά ανέκδοτα σε πραγματικές ταραχές. Τα πάρτι ήταν το παραβάν που επέτρεψε στη δυσαρέσκεια να βγει στο φως, να ξεχειλίσει και να εισβάλει στους δρόμους. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι κατά τα χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης, το καρναβάλι ήταν πολύ δημοφιλές. Οι αποτυπώσεις της εποχής των εορτών δείχνουν ευγενείς να ιππεύουν τους λαϊκούς, ακολουθούμενους από τους λαϊκούς να ιππεύουν τους ευγενείς: η ανατρεπτική ανατροπή τυπική του καρναβαλιού, την οποία η επαναστατική διαδικασία είχε επεκτείνει σε ολόκληρο το ημερολόγιο.
Με αυτή την έννοια, το καρναβάλι είναι βαθιά αμφίθυμο: μπορεί να είναι ένα όργανο απόσπασης της προσοχής, η αναψυχή που τελειώνει αργά ή γρήγορα. Ή μπορεί να είναι μια δύναμη που ανανεώνει, που θάβει έναν κόσμο για να αναστήσει έναν άλλο – αλλά μόνο αν καταφέρει να ξεχειλίσει και εισβάλει στο χώρο της νόρμας, γινόμενος μόνιμος. Μέσα από το καλειδοσκόπιο του καρναβαλιού η ταυτότητα γίνεται ευμετάβλητη και πολύμορφη, συνδέεται με το παρελθόν και ταυτόχρονα κοιτάζει μπροστά. Ο σπουδαίος Μπαχτίν γράφει ότι με τη γιορτή, με το αποκριάτικο γέλιο, αυτό που εκφράζεται πάνω απ’ όλα είναι η νίκη επί του φόβου, που δεν σημαίνει την αφηρημένη εξάλειψή του, αλλά είναι η αφιέρωσή του και, ταυτόχρονα, η ανανέωσή του, η μετατροπή του σε χαρά: η κόλαση γκρεμίστηκε και σκορπίστηκε σαν κέρας αφθονίας. Το γέλιο είναι το πραγματικό αντίστοιχο των θλιβερών παθών που εκμηδενίζουν τη ζωή μας. Και το καρναβάλι, ακόμα και σήμερα, μας το θυμίζει αυτό!
* Ο Απόστολος Ζιώγας είναι βιολόγος
Πηγή: https://www.fractalart.gr/
